Εισαγωγή Φιλοσοφικού Λόγου Γ' Λυκείου: Σωκράτης

«ἓν οἶδα, ὅτι οὐδέν οἶδα» (ένα πράγμα γνωρίζω, ότι δεν γνωρίζω τίποτα)

v Περιεχόμενο του αποσπάσματος τής πλατωνικής Απολογίας

ü  Σύμφωνα με μια ρήση του Μαντείου των Δελφών, ο Σωκράτης θεωρήθηκε ως ο πιο σοφός από όλους τους ανθρώπους.

ü   Οταν το πληρο­φορήθηκε αυτό ο Σωκράτης, απόρησε, γιατί ο ίδιος ήξερε ότι δεν είναι σοφός. Από την άλλη πλευρά όμως, δεν μπορούσε να πιστέψει ότι ένας θεός θα έλεγε ποτέ ψέματα.

ü  Προκειμένου να λύσει την απορία του αυτή, ο Σωκράτης αποφάσισε να επισκεφθεί ορισμένους φημισμένους για τη σοφία τους ανθρώπους, για να δει τι ήξερε αυτός που ενδεχομένως δεν το γνώριζαν εκείνοι. Πήγε πρώτα, λοιπόν, σε κάποιον πολιτικό, ο οποίος εθεωρείτο από πολλούς σοφός και από τον εαυτό του σοφότατος. Έκπληκτος όμως διαπίστωσε πως κάθε άλλο παρά σοφός ήταν. Όταν μάλιστα επιχείρησε να του εκφράσει τις επιφυλάξεις του για τις γνώσεις του, ο πολιτικός και όσοι ήταν παρόντες θύμωσαν με το Σωκράτη. Ανάλογες αμφιβολίες δημιουργήθηκαν στο Σωκράτη και όταν επισκέφθηκε και άλλους από αυτούς που θεωρούνταν σοφοί.

ü  Τελικά, από την επαφή του εκείνη με όλους τους ανθρώπους που θεωρούσαν τον εαυτό τους σοφό ο Σωκράτης κατέληξε πως ούτε εκείνοι γνώριζαν τι είναι καλό και σωστό, αλλά ούτε και ο ίδιος. Εκείνο όμως που διέκρινε το Σωκράτη από εκείνους ήταν ότι αυτός είχε γνώση της άγνοιας του («ἓν οἶδα, ὅτι οὐδέν οἶδα»).

v  Συμπεράσματα

Ø  Το απόσπασμα αυτό από την πλατωνική Ἀπολογία (σελ. 34) μάς επιτρέπει να κατανοή­σουμε και τα αντιφατικά αισθήματα που ενέπνευσε ο Σωκράτης στους συγχρόνους του (με αποτέλεσμα τη θανατική καταδίκη του) και τη φιλοσοφική στάση του.

Ø  Βέβαια, ένας άνθρωπος που βάζει σκοπό της ζωής του να αποδείξει την άγνοια όσων σπουδαίων περνιούνται για σοφοί θα κινήσει το μίσος των θιγόμενων και των οπαδών τους. Ένας τέτοιος άνθρωπος είναι απειλή.

Ø  Αλλά τι να πει κανείς γι' αυτόν που η ειρωνεία του έχει στόχο ακόμα και τον χρησμό του Απόλλωνα, γι' αυτόν που, ισχυριζόμενος πως δεν αξίζει τον τίτλο του σοφότατου, αμφισβητεί τη θεϊκή εκτίμηση και προσπαθεί να την "ελέγξει"; Δεν είναι αυτός ο άνθρωπος άθεος, όπως ισχυρίστηκαν οι κατήγοροι του;

Η σωκρατική αμφισβήτηση

Ο Σωκράτης δεν ήταν άθεος, ήταν όμως είρωνας και έκανε την ειρωνεία όπλο της σκέψης, όπλο της αναζήτησης και της φιλοσοφι­κής έρευνας. Ίσως στην αμφισβήτηση να έμοιαζε πράγματι με τους σοφιστές.

Η διαφορά της σωκρατικής αμφισβήτησης από την αντίστοιχη των σοφιστών
Σοφιστές	Σωκράτης
§ Κι αυτοί αρνούνταν να δεχτούν ως δεδομένες τις παραδεδεγμένες αλήθειες. § Αλλά η αμ­φισβήτηση τους κατέληγε στην άρνηση: αφού δεν μπορεί κανείς να ανακαλύψει την αλήθεια, αλήθεια δεν υπάρχει, κι αν υπάρχει, καμιά σημασία δεν έχει, διότι δεν μας επηρεάζει. è αμφισβήτηση που γρήγορα καταλήγει τραγική και τερατώδης	§ Ο Σωκράτης αντιπαραθέτει μια θετική αμφισβήτηση: αμφισβητώντας τις παραδοσιακές ιδέες και τις παραδοσιακές αρχές, αναζητεί τη βαθύτερη αλήθεια των πραγμάτων. § Πολύ περισσότερο, αναζητεί την πρώτη   αλήθεια, την αναλλοίωτη, που δεν επηρεάζεται από τις συνθήκες, που δεν   εξαρτάται από τον άν­θρωπο.

Η σωκρατική διαλεκτική

Ορισμός της σωκρατικής διαλεκτικής

ü  Ο Σωκράτης, όπως περιγράφει και ο ίδιος στην πλατωνική Απολογία, είχε ως μέσο για τον έλεγχο και την εξαγωγή συμπερασμάτων τη διαλε­κτική, που, κατ' αρχήν, σημαίνει διάλογος. Δεν πρόκειται, βέβαια, για οποιαδήποτε συζήτηση.

ü  Η σωκρατική διαλεκτική είναι η σταδιακή, βήμα - βήμα, αναίρεση των θέσεων του συνομιλητή και, στη συνέχεια, η επίσης σταδιακή προσπάθεια να εξα­χθεί ένα νέο συμπέρασμα, μια νέα προσέγγιση της αλήθειας.

Ο τρόπος άσκησης της διαλεκτικής από τον Σωκράτη

1.   Στους πλατωνικούς διαλόγους, ο συνομιλητής του Σωκράτη εκθέτει, κατ' αρχάς, μία άποψη για το θέμα που πρόκειται να συζητηθεί, την οποία ο ίδιος θεωρεί ολοκληρωμένη και θεμελιωμέ­νη.

2.   Με ερωτήσεις που φαντάζουν σχεδόν απλοϊκές, ο Σωκράτης εξαναγκάζει τον συνομιλητή του να φθάσει στην ακραία συνέπεια των θέσεων που υποστήριξε, και ε­κεί αποδεικνύεται η σαθρότητα των λογικών επιχειρημάτων που αυτός χρησιμοποί­ησε.

3.   Από αυτό το σημείο αρχίζει μια νέα συζήτηση, όπου και πάλι καθοδηγώντας με ερωτήματα τον συνομιλητή του ο Σωκράτης τον οδηγεί στη γενική αλήθεια, στην αλήθεια δηλαδή που υπάρχει ανεξαρτήτως των περιστάσεων και των συνθηκών, στην πρώτη αλήθεια των πραγμάτων.

 Η σωκρατική μαιευτική

·        Ο Σωκράτης στους πλατωνικούς διάλογους δεν απο­φαίνεται ο ίδιος εκ των προτέρων, δεν παραθέτει ο ίδιος εξαρχής κάποια θεωρία ή ά­ποψη.

·        Αντίθετα, όλη η διανοητική προσπάθεια της συζήτησης στρέφεται στο να εξαχθεί η σωκρατική άποψη από τον αντίπαλο. Πρόκειται για αυτό που ο ίδιος ο Σω­κράτης ονόμαζε μαιευτική.

·        Μαιευτική, βέβαια, είναι η δουλειά της μαίας, της μα­μής που συμπαραστέκεται και βοηθάει την ετοιμόγεννη γυναίκα στον τοκετό. Παίρνοντας ως παράδειγμα τη δουλειά της μητέρας του, που ήταν μαία, ο Σωκράτης ι­σχυριζόταν πως καμιά φιλοσοφική θεωρία δεν "γέννησε" ο ίδιος, αλλά πως, σαν μαία, βοηθάει τον συνομιλητή του να "γεννήσει" από μέσα του την αλήθεια.

è Αυτό σημαίνει πως για τον Σωκράτη (όπως και για τον Πλάτωνα) ο άνθρωπος γνωρίζει την αλήθεια, την Ιδέα, και πως η προσπάθεια της φιλοσοφικής σκέψης έγκειται στο να βοηθήσει τον άνθρωπο να την ξαναθυμηθεί, να την επαναφέρει στη μνήμη του.

Η αναζήτηση των ορισμών, η επαγωγική μέθοδος και η ηθική

Η συμβολή του Σωκράτη στην εξέλιξη της φιλοσοφικής σκέψης

v  Έχει λεχθεί για τον Σωκράτη πως «κατέβασε τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη» è χάρη στη δική του προσωπικότητα, οι φιλόσοφοι έπαψαν να ασχολούνται τόσο με τα φυσικά φαινόμενα (που έγιναν έκτοτε αντικείμενο της επι­στήμης μάλλον, παρά της φιλοσοφίας), όσο με τον ίδιο τον άνθρωπο και την κοινω­νία του.

v  Με την άποψη αυτή συμφωνεί και ο Αρι­στοτέλης: «με τον Σωκράτη οι φιλοσοφούντες παύουν να ασχολούνται με τη φύση και κλίνουν προς την πολιτική και την ηθική φιλοσοφία» (Περὶ ζῴων μορίων).

v  Η αλήθεια είναι πως με πολιτικά προβλήματα ασχολήθηκαν και οι προγενέστεροι φιλόσοφοι, ενώ ζητήματα ηθικής απασχόλησαν και τον Δημόκριτο και πολλούς σοφιστές. Ο Σωκράτης όμως είναι αυτός που έστρεψε τον φιλοσοφικό στο­χασμό κατ' αποκλειστικότητα σε τέτοια θέματα.

Ο σωκρατικός τρόπος σκέψης

Ο λόγος που τα σωκρατικά ενδια­φέροντα σημάδεψαν κατά τέτοιο ανεξίτηλο τρόπο την ιστορία της φιλοσοφίας πρέ­πει να αναζητηθεί στον σωκρατικό τρόπο σκέψης:

1. ο Σω­κράτης δεν ενδιαφερόταν απλώς για τον ορθό τρόπο ζωής και δράσης είτε στο προ­σωπικό είτε στο κοινωνικό επίπεδο. Αντίθετα από τους σοφιστές, των οποίων το εν­διαφέρον για τα θέματα αυτά ήταν εντελώς χρησιμοθηρικό, ο Σωκράτης αναζήτησε ένα σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο να καθοριστεί αυστηρά και αμετάκλητα κάθε έννοια καλού, αρετής και σοφίας.
2. Όπως οι πρώτοι φιλόσοφοι αναζητούσαν την πρώ­τη αρχή της δημιουργίας, ο Σωκράτης αναζήτησε την αρχή κάθε ηθικής έννοιας, που δεν επηρεάζεται από ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες ούτε από τη δυνατότη­τα αντίληψης κάθε ανθρώπου. Αναζήτησε, δηλαδή, το απόλυτο απορρίπτοντας το σχετικό, την ουσία της ηθικής και όχι τα ηθικά φαινόμενα.

Η επαγωγική μέθοδος

·        Όπως λέει και πάλι ο Αριστοτέλης (Μετὰ τὰ Φυσικά), ο δρόμος που λογικά ακολούθησε ο Σωκράτης, για να αναζητήσει ακριβώς την απόλυτη ουσία των ηθικών εννοιών, ήταν η επαγωγική μέθοδος (οι ἐπακτικοὶ λόγοι), με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών (το ὁρίζεσθαι καθόλου).

·        Ξεκινώντας, δηλαδή, από παρα­δείγματα, συνήθως παρμένα από την καθημερινή ζωή και εμπειρία, προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων, που να ξεπερνούν την εμπειρία και να φθάνουν σε μια απόλυτη γνώση του θέματος.

·        Η διαδικασία αυτή είχε επιτυχία, όταν προέκυπτε τελικά ένας απόλυτος ορισμός, δηλαδή μια απόλυτη γνώση, για την αλήθεια του καλού και του κακού, της αδικίας και του δικαίου, της ομορφιάς και της ασχήμιας, της σωφροσύνης και της άνοιας, του θάρρους και της δειλίας, της ορθής διακυβέρνησης και της δεσποτείας.

·        Ο Σωκράτης σημάδεψε οριστικά την πορεία της φιλοσοφίας υποδεικνύοντας πως η λογική σκέψη και όχι οι αισθήσεις είναι ο μοναδικός οδηγός προς την αλήθεια, προς το καθολικό και το αιώνιο.

2. Η δίκη και ο θάνατος του Σωκράτη

Τα πρόσωπα που συνέταξαν το κατηγορητήριο

Μέλητος	Άνυτος	Λύκων
Η μήνυση κατά του Σωκράτη έγινε από το Μέλητο, έναν ποιητή του οποίου μοναδική δόξα αποτελεί το γεγονός ότι υπήρξε κατήγορος του φιλοσόφου	ü  πλούσιος βυρσοδέψης και γνωστός πολιτικός ü  είχε εκλεγεί στρατηγός το 409 ü  είχε εξοριστεί από τους Τριάκοντα Τυράννους	ρήτορας

Το περιεχόμενο του κατηγορητηρίου

Ο Σωκράτης κατηγορήθηκε για ασέβεια προς τη θρησκεία της πατρίδας του και για διαφθορά της νεολαίας. Οι κατήγοροί του προέτειναν ως ποινή για τα συγκεκριμένα αδικήματα τη θανατική καταδίκη.

Αξιολόγηση των αποδιδόμενων κατηγοριών

u Η κατηγορία για ασέβεια

ü  Ο Σωκράτης προφανώς μηνύθηκε, όχι γιατί οι κατήγοροι πίστευαν πραγ­ματικά πως ο φιλόσοφος δεν πίστευε στους θεούς, ούτε γιατί τους ενοχλούσε όντως το περίφημο δαιμόνιο, η θεότητα που κατοικούσε μέσα του και τον συμβούλευε, όπως έλεγε ο ίδιος.

ü  Η αρχαία ελληνική θρησκεία δεν είχε:

α) ούτε ιερό βιβλίο

β) ούτε δόγμα (άρα ούτε και αιρέσεις)

γ) ούτε ιερατείο με ειδική αποστολή τη μεσολάβηση με­ταξύ θεών και ανθρώπων. Ιερείς και ιέρειες εκλέγονταν κατά κανόνα για συγκεκρι­μένη περίοδο κάποιοι πολίτες, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που εκλέγονταν και στα άλλα αξιώματα της πόλεως (με εξαίρεση λίγες συγκεκριμένες λατρείες, όπως τα Ελευσίνια μυστήρια, όπου παραδοσιακά ασκούσαν ιερατικά καθήκοντα συγκεκριμέ­νες οικογένειες).

ü  Ήταν, συνεπώς, σχεδόν αδύνατον να κατηγορηθεί κάποιος για αθεΐα, εφόσον μάλιστα συμμετείχε στις μεγάλες κοινές θρησκευτικές τελετές και δεν τις αμφισβητούσε.

ü  Η συνηθισμένη κατηγορία που επέρριπταν σε κάποιους διανοούμε­νους ήταν η ασέβεια, δηλαδή ακριβώς η μη συμμετοχή ή, χειρότερα, η υπονόμευση της αξίας των τελετών αυτών. Δίκες για τέτοιες κατηγορίες είχαν υποστεί, μάλλον, ο Αναξαγόρας και ο Πρωταγόρας, αλλά και ο Αισχύλος, ο τραγικός ποιητής.

è Όπως και σε αυτές τις περιπτώσεις, έτσι και στην περίπτωση του Σωκράτη η θρησκεία αποτέλεσε το πρόσχημα πίσω από το οποίο κρύβονταν οι πολιτικοί λόγοι της δίωξης.

v Η κατηγορία για διαφθορά των νέων

Η κατηγορία για διαφθορά των νέων είχε μεγαλύτερη σχέση με την πραγματική αιτία της δίωξης του Σωκράτη. Ο Σωκράτης ασφαλώς και δεν διέφθειρε τους νέους που τον ακολουθούσαν, όμως:

1. Όπως λέει και ο ίδιος στην κατά Πλάτωνα Ἀπολογία του, τα νέα παιδιά που τον έβλεπαν να ξεσκεπάζει στην αγορά την ψευδή σοφία των σοφιστών και των δημαγωγών, γοητεύονταν από αυτό το "παιχνίδι" που οδηγούσε στην αναζήτηση της ουσίας των πραγμάτων και της αλήθειας. Και, φυσικά, οι απειλούμενοι από τον Σωκράτη και τις ενοχλητικές ερωτήσεις του θεωρούσαν πως η γοητεία που ο φιλόσοφος ασκούσε στη νεολαία ήταν "διαφθορά".
2. Πολλοί από τους νέους που ανήκαν στον κύ­κλο του Σωκράτη πήραν ενεργό μέρος στην πολιτική και έπαιξαν ρόλο αρνητικό σε μια καταστροφική για την Αθήνα εποχή.

      α) Ο Αλκιβιάδης, πρώτος απ' όλους, ήταν μεν δημοκρατικός, αλλά και εξαιρετικά αμφιλεγόμενος, αφού δεν δίστασε και να αυ­τομολήσει στους Σπαρτιάτες.

      β) Πολλοί φίλοι του Σωκράτη, απ' την άλλη μεριά, τά­χθηκαν με την ακραία μερίδα των ολιγαρχικών και στήριξαν το πραξικόπημα των Τριάκοντα Τυράννων. Ο Κριτίας και ο Χαρμίδης μάλιστα, θείοι του Πλάτωνα, ήταν από τους ηγέτες τους.

è Το γεγονός αυτό επέτρεψε στους κατηγόρους του να αφή­σουν να εννοηθεί πως οι θεωρίες του δασκάλου ήταν υπεύθυνες για την κατάληξη των «μαθητών».

Η στάση του Σωκράτη στο δικαστήριο

ü  Το λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας, που απαρτιζόταν από 501 δικαστές κληρωμένους από το σύνολο των πιο ηλικιωμένων πολιτών, έκρινε τον Σωκράτη ένοχο με μέτρια πλειοψηφία (281 ψήφοι έναντι 220).

ü  Στη δεύτερη ψηφοφορία, που αφορούσε την ποινή, η καταδίκη σε θάνατο ψηφίστηκε από περισσότερους (300 έναντι 201).

è Η σωκρατική ειρωνεία δεν είναι άσχετη με την εξέλιξη αυτή:

α)        Όταν του δόθηκε ο λό­γος προκειμένου, κατά τον νόμο, να προτείνει και αυτός μια ποινή, ο Σωκράτης, α­ντί να προτείνει λ,χ. την εξορία, προέτεινε με περιφρόνηση προς το δικαστή­ριο και προς το θάνατο να τιμηθεί με σίτιση στο πρυτανείο.

β)         Εξηγώντας στη συνέχεια γιατί ένας άνθρωπος στην ηλικία του κανέναν  λόγο δεν έχει να φοβάται τον θάνατο, προτείνει, για τυπικούς (και ειρωνικούς) λόγους το πρό­στιμο της μιας μνας. Το ποσό αυτό ανέβασαν στις 30 μνες ο Πλάτωνας, ο Κρίτω­νας και άλλοι φίλοι του, που μπήκαν εγγυητές, αφού η περιουσία του Σωκράτη δεν ξεπερνούσε τις 5 μνες.

Τα περιστατικά που μεσολάβησαν από την επιβολή της θανατικής ποινής έως την εκτέλεση της απόφασης

o   Μετά την καταδίκη του, ο Σωκράτης έμεινε περίπου έναν μήνα στο κρατητήριο. Τις μέρες εκείνες γίνονταν στο ιερό νησί του Απόλλωνα, την Δήλο, τα Δήλια. Οι Αθηναίοι είχαν στείλει εκεί θεωρία (επίσημη αποστολή σε ιερή τελετή) αντιπροσώ­πους της πόλης και το ένα από τα δύο ιερά πλοία τους, την Πάραλο. Κατά το έθι­μο, δεν μπορούσε να γίνει η εκτέλεση μέχρι την επιστροφή του πλοίου.

o   Στη διάρκεια της κράτησης του, και ως την τελευταία στιγμή, ο Σωκράτης αντιστάθηκε στις προσπάθειες των φίλων του να τον πείσουν να αποδράσει. Όπως περιγράφει και ο Πλάτωνας στον Κρίτωνα, ο Σωκράτης πίστευε πως το γεγονός ότι αδικήθηκε από τους συμπολίτες του δεν αποτελούσε δικαιολογία, για να διαπράξει αδικία εναντίον των νόμων της πόλης του.

o   Έτσι, ήπιε ψύχραιμα το κώνειο, συζητώντας με τους φί­λους του για την αθανασία της ψυχής και πέθανε μέσα στο κελλί του δεσμωτηρίου (399 π.Χ.).

v  Ερωτήσεις αξιολόγησης

Οι φιλοσοφικές ιδέες του Σωκράτη. Διαλεκτική, μαιευτική, ειρωνεία.  Η αναζήτηση των ορισμών, η επαγωγική μέθοδος και η ηθική.

1. Με ποιον τρόπο έλεγξε ο Σωκράτης τον χρησμό που του δόθηκε από το μαντείο, σύμφωνα με το απόσπασμα από την πλατωνική Απολογία;

2. Ποια συναισθήματα ενέπνευσε ο Σωκράτης στους συγχρόνους του, αν κρίνουμε από τη στάση αμφισβήτησης που τήρησε έναντι του Απολλώνιου χρησμού;

3.  Πώς  χρησιμοποίησε  ο  Σωκράτης  την   ειρωνεία:   Σε τι διαφέρει η αμφισβήτηση του Σωκράτη από αυτή των σοφιστών;

4.  Να εξηγήσετε με λίγα λόγια τη διαλεκτική και τη μαιευτική μέθοδο του Σωκράτη.

5. Σε ποια θέματα επικέντρωσε το ενδιαφέρον του ο Σωκράτης και σε τι διαφέρει η προσέγγιση του στα θέματα αυτά από την προσέγγιση των προγενεστέρων φιλοσόφων και ιδίως των σοφιστών;

6.  Ο Σωκράτης αναζήτησε την «απόλυτη ουσία των ηθικών εννοιών». α) Τι σημαίνει αυτό; β) Ποια μέθοδο ακολούθησε ο Σωκράτης στην αναζήτηση αυτή και που κατέληγε η μέθοδος του;

7. Η συμβολή του Σωκράτη στη λογική είναι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η επεξεργασία της επαγωγικής μεθόδου με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών. Να εξηγήσετε με λίγα λόγια τη μέθοδο αυτή του Σωκράτη.

Η δίκη  και ο θάνατος του Σωκράτη

1. Ποιοι οι μηνυτές του Σωκράτη και τι γνωρίζετε γι' αυτούς;

2. Τι περιελάμβανε το κατηγορητήριο εναντίον του Σωκράτη;

3. Γιατί η κατηγορία για αθεΐα (γενικά, όχι μόνο εναντίον του Σωκράτη) δεν μπορούσε να στοιχειοθετηθεί πραγματικά στην Αθήνα και ποιοι ήταν οι πραγματικοί λόγοι της δίωξής του;

4. Ποια σχέση είχε η κατηγορία σε βάρος του Σωκράτη για διαφθορά των νέων με την πραγματική αιτία της δίωξης του; Πού στήριξαν οι μηνυτές του Σωκράτη την κατηγορία για «διαφθορά» των νέων;

5. Ποια ήταν η απόφαση του δικαστηρίου για τον Σωκράτη και ποια η αντίδρασή του, όταν άκουσε την καταδικαστική απόφαση;

6. Γιατί ο Σωκράτης μετά την καταδίκη του έμεινε περίπου έναν μήνα στο κρατητήριο και πώς κύλησαν οι μέρες αυτές;

7. Ποια στάση τήρησε ο Σωκράτης απέναντι στο δικαστήριο και την καταδικαστική του απόφαση; Πώς εξηγείται η στάση του με βάση τη φιλοσοφία του;