Εισαγωγή: Πρωταγόρας

Γ. ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

1. Η διάρθρωση του διαλόγου και τα πρόσωπα

1) Εισαγωγή:  Ο Σωκράτης διηγείται τη συζήτηση του με τον Πρωταγόρα σε έναν φίλο του

Ο Σωκράτης διηγείται τη συζήτηση του με τον Πρωταγόρα σε έναν φίλο του. Βγαίνοντας από το σπίτι του Καλλία, ο Σωκράτης συναντά έναν φίλο του (του οποίου το όνομα δεν μαθαίνουμε) και, απαντώντας στις ερωτήσεις του, αρχίζει να τού διηγείται:

      α) πώς και γιατί βρέθηκε στου Καλλία

      β) ποιους συνάντησε εκεί και

      γ) τι συζητήθηκε.

è Με αυτή τη σύντομη εισαγωγή δίνεται στον Σωκράτη η αφορ­μή να αφηγηθεί τον διάλογο του με τον Πρωταγόρα. Το υπόλοιπο του έργου καλύπτεται ακριβώς από αυτή την αφήγηση του Σωκράτη.

v  Το πλεονέκτημα της συγκεκριμένης αφηγηματικής τεχνικής

Η επιλογή αυτής της εισαγωγής ασφαλώς δεν είναι τυχαία. Ο Πλάτωνας έχει έτσι τη δυνατότητα, αντί να ακολουθήσει μια πολύ μονότονη αφήγηση της συνάντη­σης Σωκράτη - Πρωταγόρα, να δώσει στους αναγνώστες του μια ζωντανή διήγηση, στην οποία υποτίθεται πως ο ένας από τους πρωταγωνιστές της φιλοσοφικής μονο­μαχίας την περιγράφει σε ένα φιλικό του πρόσωπο. Ως λογοτεχνικό έργο ο Πρωτα­γόρας κερδίζει έτσι σε ζωντάνια και αμεσότητα.

v  Το μειονέκτημα της συγκεκριμένης αφηγηματικής τεχνικής

Ίσως όμως, από την άλλη μεριά, το κείμενο να χάνει έτσι σε πειστικότητα: πώς είναι δυνατόν, θα μπορούσε να ανα­ρωτηθεί κάποιος δύσπιστος, να διηγείται κανείς με τέτοια ακρίβεια έναν φιλοσοφικό διάλογο και να μένει πιστός και ακριβής στην αναπαραγωγή των λεπτομερειών και των λεπτών αποχρώσεων μιας αντιπαράθεσης πάνω σε τόσο περίπλοκα θέματα, ό­πως αυτά που συζητήθηκαν στο σπίτι του Καλλία; Κι όμως, το λογοτεχνικό ταλέ­ντο του Πλάτωνα μάς κάνει να λησμονούμε γρήγορα τέτοιες αντιρρήσεις, ακριβώς γιατί η παραστατικότητα και η γλαφυρότητα της αφήγησης του Σωκράτη μάς παρασύρει και μάς γοητεύει.

2) Πρόλογος: Ο Ιπποκράτης και η σφοδρή του επιθυμία να γίνει μαθητής του Πρωταγόρα

Ο Σωκράτης διηγείται, κατ' αρχάς, στον ανώνυμο φίλο του πώς βρέθηκε στο σπίτι του Καλλία, όπου φιλοξενείται ο διάσημος σοφιστής Πρωταγόρας:

§  Ο Ιπποκρά­της, ένας νεαρός φίλος του Σωκράτη γεμάτος πάθος για τη μόρφωση και θαυμασμό για τους μεγάλους διανοητές, έτρεξε τα χαράματα στο σπίτι του Σωκράτη, για να τον ειδοποιήσει πως ο Πρωταγόρας έφθασε στην Αθήνα.

§  Ο Ιπποκράτης θέλει να γίνει μαθητής του Πρωταγόρα και παρακαλεί τον Σωκράτη να τον βοηθήσει να παρουσια­στεί στον μεγάλο σοφιστή.

§  Ο Σωκράτης αρχίζει να ρωτά τον νεαρό γιατί θέλει να μα­θητεύσει κοντά στον Πρωταγόρα και τι ακριβώς ελπίζει να μάθει από αυτόν.

§  Ο εν­θουσιώδης Ιπποκράτης, που εκτός από τον ενθουσιασμό της νεότητας του δεν διαθέ­τει ακόμα και μεγάλη σοφία, δεν μπορεί, βεβαίως, να απαντήσει.

§  Έτσι, ο Σωκράτης δέχεται να πάνε μαζί στο σπίτι του Καλλία και να ρωτήσει αυτός, για λογαριασμό του Ιπποκράτη, τι ακριβώς μπορεί ο Πρωταγόρας να διδάξει τον νεαρό.

Ø  Το θέμα του Προλόγου

Βλέπουμε έτσι ήδη από την αρχή να αναδεικνύεται το θέμα της φιλοσοφικής συ­ζήτησης που θα ακολουθήσει. Ο Πρόλογος αυτός δεν είναι απλώς η εικόνα ενός στιγμιότυπου της ζωής των νέων στην Αθήνα, είναι, πολύ περισσότερο, η πραγματι­κή εισαγωγή στο θέμα:

              i.      ποια είναι η αξία της σοφιστικής;

           ii.      μπορούν οι σοφιστές (ή οποιοσδήποτε άλλος) να διδάξουν στους νέους την αρετή;

3) Ο Σωκράτης στο σπίτι του Καλλία

Ο Σωκράτης και ο Ιπποκράτης φτάνουν στο σπίτι του Καλλία και καταφέρνουν να μπουν, παρά την αγανάκτηση του θυρωρού που τους α­νοίγει (ο οποίος έχει απελπιστεί με το πλήθος των ανθρώπων που έχουν πλημμυρίσει το σπίτι και μάλλον θα προτιμούσε να τους διώξει).

4) Περιγραφή του Πρωταγόρα και των άλλων προσώπων του διαλόγου

Η είσοδος των δύο φίλων στη μεγάλη αυλή του αρχοντικού επιτρέπει στον Σωκράτη να περιγράψει τον Πρωταγόρα και τους άλλους δύο σοφιστές, τον Ιππία και τον Πρόδικο, που επίσης φιλοξενούνται εκεί, όσο και τους άλλους παριστάμενους.

Ο κάθε σοφιστής βρίσκεται περικυκλωμένος από μια ομάδα μαθητών και θαυμαστών, ενώ αμέσως γύρω από τον Σωκράτη σχηματίζεται ο κύκλος των γνωστών συντρόφων του:

                        α) του Ιπποκράτη, βεβαίως, που τον συνοδεύει

                        β) του Αλκιβιάδη

                        γ) και του Κριτία, που βρίσκονται ήδη εκεί.

è Ελάχιστη συμμετοχή θα έχουν, πάντως, αυτοί στην εξέλιξη του διαλόγου. Μόνο ο Αλκιβιάδης και ο Καλλίας, ως ευγενικός οκοδεσπότης, θα επέμβουν κάποιες στιγμές, όταν τα πνεύματα θα οξυνθούν και οι δύο «μονομάχοι» θα θελήσουν να στα­ματήσουν τη συζήτηση:

üΟ Καλλίας είναι πιο ευγενής και συμβιβαστικός.

üΟ Αλκιβιά­δης, βεβαίως, πολύ πιο έντονος και ορμητικός.

Περιγραφή των σοφιστών

Πρόδικος και Ιππίας

Πρωταγόρας

Ο Πρόδικος και ο Ιππίας είναι μάλλον γελοιογραφικά σχεδιασμένοι. Και οι δυο παρουσιάζονται ως επιδεικτικά πολυμαθείς: α) Ο Πρόδικος μανιακός με τους ορι­σμούς των εννοιών (πράγμα για το οποίο εισπράττει τα ειρωνικά σχόλια του Σωκρά­τη) β) Ο Ιππίας μεγαλόστομος και ρητορικός. è  Θα έλεγε κανείς πώς όλο το αντισοφιστικό πάθος του Πλάτωνα ξεσπά στην περιγραφή της ρηχότητας και της μεγαλο­μανίας αυτών των δύο.

Ο Πρωταγόρας, αντιθέτως, παρουσιάζεται μεν ως αλαζονι­κός και γεμάτος αυτοπεποίθηση, η σημαντική θέση όμως που ο στοχαστής αυτός κατείχε στην ιστορία της ελληνικής σκέψης δεν υποβαθμίζεται σε καμία περίπτω­ση. Παρόλο που ο Πλάτωνας τον δείχνει να αγανακτεί με τις συνεχείς ερωτήσεις του Σωκράτη, σε σημείο να θέλει να σταματήσει τη συζήτηση αν ο συνομιλητής του δεν τον αφήσει να αναπτύξει, όπως αυτός νομίζει, τις απόψεις του, είναι προφανές πως ο πρωταγορικός στοχασμός αντιμετωπίζεται ως άξιος σεβασμού. è  Γι’ αυτό στην περίπτωσή του η σωκρατική ειρωνεία είναι πολύ διακριτική. Ο Σωκράτης, μάλιστα, δείχνει έναν ειλικρινή σεβασμό προς τις απόψεις του αντιπάλου του.

5) Η αρχή της συζήτησης. Είναι δυνατόν να διδαχθεί η πολιτική αρετή, όπως ισχυρίζεται ο Πρωταγόρας;

Το γνωστικό αντικείμενο που ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι διδάσκει

·         Στο πρώτο αυτό μέρος ο Σωκράτης πλησιάζει τον Πρωταγόρα και εξ ονόματος του Ιπποκράτη αρχίζει να τον ρωτά τι ακριβώς θα μάθει ο νεαρός αν γίνει μαθητής του.

·         Ο Πρωταγόρας απαντά: «Τὸ δὲ μάθημά ἐστιν εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων, ὅπως ἂν ἄριστα τὴν αὑτοῦ οἰκίαν διοικοῖ, καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως, ὅπως τὰ τῆς πόλεως δυνατώτατος ἂν εἴη καὶ πράττειν καὶ λέγειν». Ισχυρίζεται, δηλαδή, πως ως σοφιστής είναι σε θέση να καθοδηγήσει τον Ιπποκράτη έτσι, ώστε να βελτιώνεται συνεχώς. Ο μαθητής θα αποκτήσει τελικά την ικανότητα να σκέφτεται και να αποφασίζει σωστά (εὐβουλία) για κάθε θέμα που έ­χει σχέση:       α) τόσο με τον ιδιωτικό βίο (των οἰκείων)

                        β) όσο και με τον δημόσιο (το πράττειν και λέγειν στις υποθέσεις  της πόλης).

Συνέπειες της επαγγελίας του Πρωταγόρα

Η θέση αυτή του Πρωταγόρα συ­νεπάγεται:

1. ότι όλοι οι άνθρωποι ανεξαρτήτως καταγωγής, κοινωνικής τάξης και οικονομικής κατάστασης είναι σε θέση να διδαχθούν την πολιτική αρετή.
2. ότι υπάρχουν άνθρωποι που έχουν τη δυνατότητα να διδάσκουν στους άλ­λους την πολιτική αρετή.

Οι αντιρρήσεις του Σωκράτη ως προς το διδακτό της πολιτικής αρετής

Στην παραπάνω θέση του Πρωταγόρα ο Σωκράτης απαντά εκφράζοντας τις έντονες αμφιβολίες του.

1)  Ως παράδειγμα φέρνει την αθηναϊκή εκκλησία του δήμου, όπου, εάν παρουσιαστεί κάποιος μη ειδικός σε μια συζήτηση για τεχνικό θέμα και θελήσει να συμβουλεύσει σχετικά με αυτό τους συμπολίτες του, τον διώχνουν κοροϊδεύοντας τον. Αντιθέτως, εάν το θέμα της συζήτησης αφορά γενικώς σε προβλήματα πολιτικής και καλής διοί­κησης, τότε δέχονται τη γνώμη οποιουδήποτε, θεωρώντας προφανώς πως στα ζητήματα αυτά καθένας μπορεί να έχει ορθή άποψη, χωρίς να έχει αναγκαστικά εκ­παιδευτεί πάνω στο θέμα.

2)  Άλλωστε, η ζωή μάς δείχνει πως μεγάλοι πολι­τικοί άνδρες, ο Περικλής, για παράδειγμα, δεν κατάφεραν να διδάξουν στα ίδια τους τα παιδιά την πολιτική αρετή και πως οι καλύτεροι δάσκαλοι δεν πέτυχαν τίποτε με μαθητές που δεν ήταν καλοί.

è Κι αυτό σημαίνει πως μπορούμε να διδάξουμε μια ο­ποιαδήποτε τέχνη, αλλά ποτέ κανείς δεν μπόρεσε με τη διδασκαλία να κάνει τον άλ­λο καλύτερο, αγαθότερο ή ικανότερο στην πολιτική αρετή.

6) Η απάντηση του Πρωταγόρα και ο μύθος για τη δημιουργία της ανθρώπινης κοινωνίας

Ο Πρωταγόρας απαντά στις αντιρρήσεις που του προέβαλε ο Σωκράτης με έναν μεγάλο λόγο. Ο λόγος αυτός, που θα πρέπει να θύμιζε τις δημό­σιες διαλέξεις τις οποίες συνήθιζαν να κάνουν οι σοφιστές, χωρίζεται σε δύο μέρη.

1)  Στο πρώτο, που ξεκινά με τον μύθο του Προμηθέα, ο σοφιστής απαντά στη σωκρα­τική αντίρρηση σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχουν "ειδικοί" στα θέματα της πολι­τικής (ενότητες 2 - 6).

2)  Στο δεύτερο, απαντά στην αντίρρηση σύμφωνα με την οποία οι καλοί πολίτες δεν μπορούν (γι' αυτό και δεν το δοκιμάζουν καν) να διδάξουν στους γυιους τους την αρετή (ενότητα 7).

µ Α’ μέρος της απαντητικής ομιλίας του Πρωταγόρα

Κατά τον Πρωταγόρα, ο μύθος του Προμηθέα αποδεικνύει πως οι Αθηναίοι έχουν δίκιο να παραχωρούν σε κάθε πολίτη το δικαίωμα της τοποθέτησης πάνω σε ζητήματα που αφορούν στην καλή διοίκηση της πόλης:

α) Το βουλεύεσθαι (η σκέψη, η διατύπωση απόψεων, η ανάληψη ευθυνών, η ψήφιση) πάνω στα πολιτικά θέματα εξαρτάται εντελώς από τη δικαιοσύνη και τη λογική, δυο ιδιότητες που συ­νιστούν την αρετή του πολίτη και τις οποίες κατέχει κάθε πολίτης, αφού, όπως δεί­χνει ο μύθος του Προμηθέα, εάν δεν τις είχε κάθε πολίτης, δεν θα μπορούσαν καν, να σχηματιστούν ποτέ οργανωμένες κοινωνίες (ενότητα 4).

β)  Κάθε άνθρωπος εξ ορισμού κατέχει αυτές τις ιδιότητες που τού επιτρέπουν να έχει την ιδιότητα του πολίτη· αυτό αποδεικνύεται ακόμα περισσότερο από το γεγο­νός πως όποιος ισχυρίζεται πως δεν τις διαθέτει θεωρείται τρελός (ενότητες 4-5).

γ) Το γεγονός πως οι πόλεις έχουν προβλέψει τιμωρίες για πράξεις αδικίας αποδεικνύει επίσης πως υπάρχει μια γενική, πανανθρώπινη πίστη στην ιδέα πως το να εί­ναι κανείς καλός πολίτης δεν είναι θέμα τύχης, όπως, για παράδειγμα, το να είναι ωραίος, αλλά κάτι που το διδάσκεται και το κατακτά κανείς με τη θέληση του. Άλλωστε, αν αυτό δεν ίσχυε όντως στην πραγματικότητα, θα ήταν εντελώς παρά­λογο να τιμωρούν οι άνθρωποι κάποιον για ένα ελάττωμα του χαρακτήρα του, ειδικά μάλιστα στην περίπτωση που δεν θα ήταν αυτός εκ των πραγμάτων σε θέση να το διορθώσει (ενότητες 5-6).

µ Β' μέρος της απαντητικής ομιλίας του Πρωταγόρα

Στο δεύτερο μέρος του λόγου του ο Πρωταγόρας δεν απαντά πλέ­ον με μύθους αλλά κατευθείαν με λογικά επιχειρήματα.

1)    Η αρετή, ισχυρίζεται ο σο­φιστής, και είναι και πρέπει να θεωρείται διδακτή. Γιατί η αρετή είναι η αναγκαία ε­κείνη ιδιότητα που επιτρέπει σε κάθε άνθρωπο να συμμετέχει στην κοινωνική και πολιτική ζωή, είναι η ιδιότητα που κάνει δυνατή την ύπαρξη κοινωνιών και πόλεων. Χωρίς την αρετή, τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη και το αίσθημα του σεβασμού προς ό,τι είναι ιερό, δεν υπάρχουν ανθρώπινες κοινωνίες. Συνεπώς, πρέπει οι ίδιες οι κοι­νωνίες και οι γονείς να διδάσκουν στα παιδιά τους την αρετή, κι εάν υπάρχει άνθρω­πος που δεν μπορεί ή δεν θέλει να τη διδαχθεί, αυτός θα πρέπει να τιμωρείται με την ποινή του θανάτου ή της εξορίας ως επικίνδυνος.

2)    Ο Σωκράτης δεν έχει δίκιο να ι­σχυρίζεται πως οι μεγάλοι πολιτικοί δεν προσπαθούν να διδάξουν στους γυιους τους την αρετή. Μόνο που στην περίπτωση αυτή, η διδαχή δεν γίνεται υπό μορφήν μαθή­ματος.

   α) Όμως, από τη στιγμή που το παιδί αρχίζει να μιλάει, δηλαδή να επικοινωνεί πραγματικά και λογικά με τους γύρω του, όλοι προσπαθούν να του εμφυσήσουν τα διδάγματα και τα παραδείγματα που θα το  κάνουν δίκαιο και σώφρονα άνθρωπο.

   β) Και αργότερα, όταν τα παιδιά στέλνονται να μάθουν ποίηση και μουσική, οι δάσκα­λοι τους φροντίζουν, μέσα από τα κείμενα ή τη μουσική που τα διδάσκουν, να τους μάθουν κυρίως την αρετή.

   γ) Το ίδιο, τέλος, κάνει και η πόλη για τους νεαρούς πολίτες της, μαθαίνοντας τους τους νόμους και την υπακοή σ' αυτούς.

v Ερωτήσεις αξιολόγησης

2. ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

Α. Η διάρθρωση του διαλόγου και τα πρόσωπα

1) Εισαγωγή: Ο Σωκράτης διηγείται τη συζήτησή του με τον Πρωταγόρα σε έναν φίλο του.

1. Ποιο είναι το θέμα της εισαγωγής στον Πρωταγόρα και για ποιο λόγο το επιλέγει ο Πλάτων;

2. Ο Πλάτων ακολουθεί την τεχνική του άμεσου διαλόγου στην εισαγωγή στον Πρωταγόρα, ενώ στο υπόλοιπο έργο την τεχνική του αφηγημένου διαλόγου (ο Σωκράτης αφηγείται σε ένα φίλο του το διάλογό του με τον Πρωταγόρα). Ποια πλεονεκτήματα προσφέρει ο αφηγημένος διάλογος ως τεχνική γραφής και ποιες αδυναμίες μπορεί να παρουσιάζει σε ένα φιλοσοφικό κείμενο;

2) Πρόλογος: Ο Ιπποκράτης και η σφοδρή επιθυμία του να γίνει μαθητής του Πρωταγόρα.

1. Από ποιον παρακινήθηκε ο Σωκράτης να συναντήσει τον Πρωταγόρα; Ποια επιθυμία είχε ο συνομιλητής και ποιο είναι το θέμα που θα συζητήσει ο Σωκράτης μαζί του, όπως φαίνεται από τον πρόλογο του διαλόγου;

2. Ποιο είναι το θέμα του διαλόγου όπως φαίνεται από τον Πρόλογο και με ποιο τρόπο αναδεικνύεται;

3) Ο Σωκράτης στο σπίτι του Καλλία. Περιγραφή του Πρωταγόρα και των άλλων προσώπων του διαλόγου.

1. Ποια είναι τα πρόσωπα του διαλόγου και πώς διαγράφεται ο χαρακτήρας καθενός στη σκηνή αυτή;

2. Έχει υποστηριχθεί ότι στον Πρωταγόρα ο Πλάτων έχει επηρεαστεί από την κωμωδία. Ποια στοιχεία της σκηνής στο σπίτι του Καλλία (όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο σας) συνηγορούν υπέρ της άποψης αυτής;

3. Πώς περιγράφει ο Πλάτωνας τους τρεις σοφιστές που παρευρίσκονται στο σπίτι του Καλλία;

4) Η αρχή της συζήτησης. Είναι δυνατόν να διδαχθεί η πολιτική αρετή, όπως ισχυρίζεται ο Πρωταγόρας;

1. Πώς ορίζει ο Πρωταγόρας το αντικείμενο της διδασκαλίας του και τι υπόσχεται στο νεαρό Ιπποκράτη;

2. Η αρχαϊκή ηθική έδινε έμφαση στην καταγωγή του ανθρώπου. Από αυτήν εξαρτούσε σε πολύ μεγάλο βαθμό το ήθος, το χαρακτήρα και την αρετή του. Ποιες συνέπειες έχει γι’ αυτή την αριστοκρατική αντίληψη η επαγγελία του Πρωταγόρα (και των σοφιστών γενικά) για το αντικείμενο και το σκοπό της διδασκαλίας του;

3. Ποιες αντιρρήσεις διατυπώνει ο Σωκράτης σχετικά με το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα και με ποιο τρόπο επιχειρεί να τις θεμελιώσει;

5) Η απάντηση του Πρωταγόρα και ο μύθος για τη δημιουργία της ανθρώπινης κοινωνίας.

1. Ποιες από τις σοφιστικές μεθόδους χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας στην απάντησή του στις πρώτες αντιρρήσεις του Σωκράτη σχετικά με το διδακτόν της αρετής;

2. Σε πόσα μέρη διακρίνεται ο λόγος (ρήση) του Πρωταγόρα και σε ποια επιχειρήματα του Σωκράτη απαντά στο καθένα;

3. Τι επιχειρεί να αποδείξει ο Πρωταγόρας με το μύθο του Προμηθέα;

4. Ποια λογικά επιχειρήματα προβάλλει ο Πρωταγόρας στο δεύτερο μέρος του λόγου του, προκειμένου να αντικρούσει τις αντιρρήσεις που προέβαλε ο Σωκράτης;

2. Η  φιλοσοφικη σημασια του διαλογου

Τα βασικά θέματα του πλατωνικού Πρωταγόρα

Τα θέματα του Πρωταγόρα είναι στην ουσία δύο:

1. Το πρώτο είναι αυτό το οποίο συζητούν τα δύο κεντρικά πρόσωπα, ο Πρωταγόρας και ο Σωκράτης: ποια είναι η φύση της αρετής;
2. Το δεύτερο, εξίσου σημαντικό, είναι αυτό που τίθεται στα προλο­γικά μέρη του έργου: ποιος μπορεί να διδάξει την αρετή και, δευτερευόντως, είναι οι σοφιστές τα κατάλληλα πρόσωπα για να αναλάβουν τη διδασκαλία της αρετής;

Για τον Σωκράτη (και τον Πλάτωνα) το δεύτερο αυτό ζήτημα είναι εξίσου σοβα­ρό με το πρώτο· θα μπορούσαμε να πούμε, μάλιστα, πως στην ουσία δεν ξεχωρίζει α­πό το πρώτο. Έτσι, βλέπουμε μέσα στο έργο να αντιπαρατίθενται:

      α)  όχι μόνον οι από­ψεις περί αρετής του καθενός από τους δύο βασικούς                    συνομιλητές,

      β)  αλλά και οι μέθο­δοι για την προσέγγιση της αλήθειας.

è  Συνεπώς, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως το θέμα της αρετής αποτελεί το θέμα της συζήτησης, αλλά το θέμα του εάν η αρετή είναι διδακτή διαπερνά εμμέσως όλον τον διάλογο και αποκαλύπτεται στον α­ναγνώστη μέσα από τις διαφορετικές μεθόδους που ακολουθεί στη συζήτηση ο κα­θένας από τους συνομιλητές.

Η φιλοσοφική μέθοδος του Σωκράτη

Η μέθοδος του Σωκράτη είναι η διαλεκτική.

• Ο Σωκράτης επιμένει στις ερωτήσεις που επιτρέπουν να διευκρινίζεται και να ορίζεται με τη μεγαλύτερη δυνατή α­κρίβεια κάθε επιμέρους θέμα και κάθε όρος.
• Με τη σειρά της, η ακρίβεια αυτή οδη­γεί τους συνδιαλεγόμενους σε μια απόλυτη γνώση και κατανόηση του πράγματος που μελετούν.

Οι  μέθοδοι του Πρωταγόρα και γενικώς των σοφιστών

Η μέθοδος του Πρωταγόρα (και γενικώς των σοφιστών) είναι πολύ διαφορετική. Μέσα στο έργο, ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τρεις τρόπους για να εκθέσει τις από­ψεις του:

1. το μύθο,
2. τη διάλεξη
3. τον σχολιασμό των ποιητικών κειμένων.

 ΜΥΘΟΣ

·        Ως μύθο μπορούμε να ορίσουμε κάθε αφήγηση που έχει ποιητικό χαρακτήρα, είτε προέρχεται από την παράδοση και τον θρύλο είτε πρόκειται για κατασκευή κάποιου διανοητή. Ο ποιητικός και συμβολικός χαρακτήρας του μύθου για τον Προμηθέα που αφηγείται ο Πρωταγόρας είναι προφανής.

·        Άλλα όσο μεγάλη και αν είναι η συμβολική αξία του, είναι επίσης φανερό πως δεν μπορεί να οδηγήσει με ακρίβεια στη φιλοσοφική και ε­πιστημονική γνώση.

·        Βεβαίως, και ο ίδιος ο Πλάτωνας χρησιμοποίησε πολλές φορές τον μύθο και ο ίδιος (για παράδειγμα, τον μύθο της σπηλιάς στην Πολιτεία) πά­ντοτε όμως για να συμπληρώσει μιαν αυστηρή φιλοσοφική απόδειξη, όχι ως αυτόνο­μο τρόπο, ισοδύναμο με τις άλλες φιλοσοφικές μεθόδους, για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στην γνώση. Πάντως, ίσως επειδή και ο ίδιος δεν απέρριπτε εντελώς την αξία της συμβολικής μυθικής αφήγησης, ο Πλάτωνας δεν είναι καθόλου ειρωνικός προς τον Πρωταγόρα στο σημείο αυτό.

‚ ΔΙΑΛΕΞΗ

Αντίθετα, ο Πλάτωνας δεν διστάζει να ειρωνευτεί και να υπονομεύσει με κάθε τρόπο τη δεύτερη σοφιστική μέθοδο, τη διάλεξη.

ü  Ο Σωκράτης ισχυρίζεται πως έχει πολύ κακή μνήμη και του είναι αδύνατον, όταν ακούει μια μακροσκελή διάλεξη πάνω σε κάποιο θέμα, να συγκρατεί όλες τις λεπτομέρειες!

ü  Αυτό στην πραγματικότητα σημαίνει πως σε μια διάλεξη ο ομιλητής εκθέτει διάφορες ιδέες τις οποίες ο ακροατής δεν έχει καν τον χρόνο να εξετάσει.

è Επομένως, η μέθοδος της διάλεξης είναι μέθοδος πειθούς, όχι μέθοδος προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας. Μπορεί, συνεπώς, να είναι κα­λή για τις πολιτικές συνελεύσεις και τα δικαστήρια, αλλά σίγουρα όχι για τη φιλο­σοφία, που σκοπός της είναι η αναζήτηση της αλήθειας.

ƒ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Είναι η τρίτη μέ­θοδος που θα ακολουθήσει ο Πρωταγόρας στη συζήτηση του με τον Σωκράτη.

§  Οι αρχαίοι Έλληνες, των οποίων η βασική παιδεία ήταν τα ομηρικά έπη, συνήθιζαν να αναφέρουν είτε τον Όμηρο είτε άλλους ποιητές ως αυθεντίες σε ζητήματα κάθε εί­δους. Η αναφορά, λοιπόν, στα λεγόμενα κάποιου ποιητή δεν ήταν ιδιαίτερο χαρακτη­ριστικό των σοφιστών.

§  Οι σοφιστές πάντως, ανάμεσα στα άλλα ενδιαφέροντα που καλλιέργησαν, ασχολήθηκαν και με τις "ανθρωπιστικές επιστήμες", όπως θα λέγα­με σήμερα. Μπορούμε, επομένως, να τους θεωρήσουμε ως πρωτοπόρους της λογοτε­χνικής ανάλυσης, της φιλολογίας, κυρίως δε της γλωσσολογίας.

§  Η βασική αντίρρηση του Σωκράτη όμως σ' αυτήν την περί­πτωση έχει να κάνει με τη γενική καχυποψία του (που ήταν και καχυποψία του Πλάτωνα) απέναντι στον γραπτό λόγο. Το γραπτό είναι βουβό, δεν μπορεί να απα­ντήσει σε αυτόν που του θέτει ερωτήματα.

Ü Και σε αυτήν την περίπτωση, λοιπόν, ξαναγυρνάμε στην προσπάθεια του Πλάτωνα, μέσα σ' αυτό το έργο:

α) να καταδείξει τις περιορισμένες δυνατότητες της σοφιστικής και

β) να αναδείξει τη σωκρατική διαλε­κτική ως μοναδική φιλοσοφική μέθοδο ικανή να οδηγήσει στην αλήθεια.

Απάντηση στο θέμα «η φύση της αρετής»

Το θέμα της συζήτη­σης μεταξύ Σωκράτη και Πρωταγόρα είναι η φύση της αρετής. Όπως και σε άλλους νεανικούς διάλογους του Πλάτωνα, το θέμα αυτό μένει στο τέλος κάπως μετέ­ωρο, χωρίς δηλαδή να διατυπώνεται κάποιο οριστικό συμπέρασμα. Είναι χαρακτηρι­στικό πως οι δύο πρωταγωνιστές συμφωνούν να συνεχίσουν τη συζήτηση με κάποια άλλη ευκαιρία. Παρ' όλη την έλλειψη ουσιαστικής κατάληξης, βλέπουμε, πάντως, να διαγράφονται καθαρότατα οι απόψεις των δυο "αντιπάλων":

o   Ο Πρωταγόρας αρνείται την ίδια την ύπαρξη του απόλυτου και ασπάζεται τη σχετικότητα.

o   Αντίθετα, ο Σω­κράτης αναζητεί μια αλήθεια γενική, καθολική και απόλυτη.

ü Πάντως, η σωκρατική-πλατωνική θέση για την αρετή παραμένει, στον διάλογο αυτό, σε ανολοκλήρωτη ακόμα μορφή. Την ολοκληρωμένη αντίληψη του Πλάτωνα για την αρετή θα την συ­ναντήσουμε στην Πολιτεία.

v Ερωτήσεις αξιολόγησης

Β. Η φιλοσοφική σημασία του διαλόγου

1. Ποια είναι τα θέματα που συζητούν ο Πρωταγόρας και ο Σωκράτης στο διάλογο και ποια σχέση έχουν μεταξύ τους;

2. Ποια είναι η μέθοδος διερεύνησης που χρησιμοποιεί ο Σωκράτης και γιατί επιμένει στην διευκρίνιση των εννοιών;

3. Ποιες μεθόδους της σοφιστικής συναντάμε στον Πρωταγόρα και ποια στάση τηρεί ο Πλάτων απέναντι σ'αυτές;

4. Ο Πρωταγόρας και οι σοφιστές γενικά αλλά και ο Πλάτων καταφεύγουν στο μύθο ως φιλοσοφική μέθοδο. Με ποιο τρόπο μπορεί να συμβάλει ο μύθος στη φιλοσοφική αναζήτηση και ποια είναι τα όριά του;

5. Πώς αντιμετωπίζει ο Σωκράτης τη σοφιστική μέθοδο της διάλεξης;

6. Τι γνωρίζετε για τη μέθοδο του Πρωταγόρα που ονομάζεται «σχολιασμός ποιητικών κειμένων»; Πώς τη χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι, οι σοφιστές και ποιες αντιρρήσεις εκφράζει ο Σωκράτης;

7. Πώς αναδεικνύει ο Πλάτων στον Πρωταγόρα τη διαλεκτική ως μοναδική φιλοσοφική μέθοδο για την αναζήτηση της αλήθειας;

8. Ποιες οι απόψεις του Σωκράτη και του Πρωταγόρα σχετικά με τη φύση της αρετής, στο τέλος του διαλόγου;

9. Αφού προσδιορίσετε την έννοια του «σχετικισμού» και του «υποκειμενισμού» με τη βοήθεια ενός λεξικού, να εξηγήσετε τη στάση του Σωκράτη προς τις αντιλήψεις αυτές των σοφιστών. Να συμβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας (ενότητα Δ2). Σχετικισμός: η θεωρία σύμφωνα με την οποία η γνώση δεν είναι απόλυτη, αλλά περιορισμένη και σχετίζεται με την εποχή, την κοινωνία, τις περιστάσεις κ.τ.λ. Η απόφανση για την αλήθεια ή μη μιας λογικής κρίσης είναι συνάρτηση της εποχής, της κοινωνίας κ.τ.λ. Η ίδια λογική κρίση θα μπορούσε να είναι για κάποιον αληθινή και για κάποιον άλλον ψευδής. Δεν υπάρχει μια ενιαία, απόλυτη αλήθεια. Οι αξίες δεν είναι απόλυτες και αιώνιες, αλλά σχετικές και διαφορετικές από εποχή σε εποχή και από κοινωνία σε κοινωνία. Υποκειμενισμός: η θεωρία σύμφωνα με την οποία η αλήθεια δεν έχει αντικειμενική αξία, δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια αποδεκτή από όλους.  

11. Ποια θέση παίρνει απέναντι στην αλήθεια καθένας από τους δύο συζητητές (Σωκράτης - Πρωταγόρας) στο διάλογο; Ποια σημασία έχει αυτή η θέση για τις αντιλήψεις τους σχετικά με τη φύση της αρετής;       

Επιμέλεια: Χαρίδημος Ξενικάκης