Πρόνοος: Τα σχήματα λόγου στα Αρχαία Ελληνικά Γ' Λυκείου

Σχήματα Λόγου στα Κείμενα τής Ύλης

Σχήματα λόγου σχετικά με τη θέση των λέξεων στην πρόταση

· Πολυσύνδετο σχήμα. Όταν τρεις ή περισσότερες προτάσεις ή όροι της πρότασης συνδέονται με συμπλεκτικούς ή διαζευκτικούς συνδέσμους, προκύπτει σχήμα λόγου, που ονομάζεται πολυσύνδετο.

π.χ. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια ενότητα 12: οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες, τὰ δ' ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι.
Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια ενότητα 15 : τὸ δ' ὅτε δεῖ καὶ ἐφ' οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ

· Ο κύκλος, κατά τον οποίο μια πρόταση ή μια περίοδος αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη:

π.χ. Πλάτωνος, Πολιτεία ενότητα 8: «τὴν ἡμετέραν φύσιν» ... «ὁμοίους ἡμῖν», με την επανάληψη τού α’ πληθυντικού προσώπου, για να δηλωθεί το δεικτικό μέρος της αλληγορίας.

· Η παρήχηση, κατά την οποία σε διαδοχικές λέξεις επαναλαμβάνεται ο ίδιος φθόγγος:

π.χ. Πλάτωνος Πρωταγόρας, ενότητα 4: «...τὰ αὐτὰ ταῦτα...» (παρήχηση του τ και του α) ... «ἄλλοις ἄλλας...» (παρήχηση του α και του λ)

· Η παρονομασία ή ετυμολογικό σχήμα, κατά το οποίο ομόρριζες λέξεις τίθενται η μία κοντά στην άλλη:

π.χ. Πλάτωνος, Πολιτεία ενότητα 10: ἀναβῆναι ἐκείνην τὴν ἀνάβασιν, καὶ ἐπειδὰν ἀναβάντες

· Το πρωθύστερο, κατά το οποίο τίθεται στον λόγο πρώτο κάτι που λογικά και χρονικά έπεται:

π.χ. Πλάτωνος Πρωταγόρας, ενότητα 4: «κοσμῆσαί τε καὶ νεῖμαι δυνάμεις ἑκάστοις» (αφού η «κόσμησις» λογικά έπεται τής διανομής).

· Το υπερβατό, κατά το οποίο δύο λέξεις που έχουν μεταξύ τους στενή συντακτική και λογική σχέση χωρίζονται λόγω της παρεμβολής άλλων λέξεων:

π.χ. Πλάτωνος Πρωταγόρας, ενότητα 6: ἀπώλλυντο οὖν ὑπὸ τῶν θηρίων διὰ τὸ πανταχῇ αὐτῶν ἀσθενέστεροι εἶναι

· Το χιαστό, κατά το οποίο δύο λέξεις ή φράσεις που αναφέρονται σε δύο προηγούμενες τίθενται στον λόγο με αντίστροφη σειρά, χιαστί:

π.χ. Πλάτωνος Πρωταγόρας, ενότητα 4: «ἐκ γῆς καὶ πυρός... καὶ τῶν ὅσα πυρὶ και γῇ».

Σχήματα λόγου σχετικά με τη σημασία των λέξεων

· Η αλληγορία, δηλαδή η έκφραση με την οποία άλλα λέει κανείς και άλλα εννοεί στο πλαίσιο μιας τολμηρής μεταφοράς:

π.χ. Πλάτωνος, Πολιτεία ενότητα 8: ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καὶ ἀπαιδευσίας.

· Η λιτότητα, κατά την οποία μια έννοια αποδίδεται με άρνηση και την αντίθετη σημασιολογικά λέξη:

π.χ. Πλάτωνος Πρωταγόρας, ενότητα 5: Ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ Ἐπιμηθεὺς

· Η μεταφορά, κατά την οποία η κύρια σημασία μιας λέξης ευρύνεται και μεταφέρεται αναλογικά και σε άλλες λέξεις με τις οποίες έχει κάποια ομοιότητα:

π.χ. Επίκτητου, Διατριβαί, ενότητα 20: Ἐπὶ τούτοις πολίτης εἶ τοῦ κόσμου

· Η παρομοίωση, κατά την οποία, για να τονιστεί μια ιδιότητα ενός προσώπου ή πράγματος, αυτό παραβάλλεται με άλλο που έχει αυτή την ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό:

π.χ. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια ενότητα 12: τὰς δ' ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν· ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν, οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί·

· Η συνεκδοχή, κατά την οποία χρησιμοποιείται:

Το ένα αντί για τα πολλά ομοειδή:

π.χ. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια ενότητα 14: ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷ ληψομένῳ ἢ ὀλίγον· Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον,

Το μέρος αντί για το σύνολο, και αντίστροφα:

π.χ. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια ενότητα 14: Με τη φράση «ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης» αναφέρονται συνεκδοχικά οι δρομείς και οι παλαιστές

· Το σχήμα κατ’ εξοχήν, κατά το οποίο η σημασία μιας λέξης περιορίζεται, ώστε αντί πολλών ομοειδών να δηλώνει τελικά ένα μόνο (το κατ’ εξοχήν) από αυτά:

π.χ. Ο όρος «πολιτεία» περιγράφει το κατεξοχήν πολίτευμα, κατά τον Αριστοτέλη.

· Η υπερβολή, κατά την οποία αυτό που λέγεται ξεπερνά το γνωστό και το αποδεκτό:

π.χ. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια ενότητα 13: Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι, ἀλλὰ πάμπολυ, μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν.

· Η αντίθεση. Προβάλλονται η μια κοντά στην άλλη δύο έννοιες (ιδιότητες, καταστάσεις, ενέργειες, εικόνες...) που έχουν ολότελα διαφορετικά γνωρίσματα.

π.χ. Επίκουρος, Επιστολή στον Μενοικέα, ενότητα 3: οὔτε γὰρ ἄωρος οὐδείς ἐστιν οὔτε πάρωρος

· Η άρση και θέση. Πρώτα λέγεται τι δεν είναι κάτι (ή τι δε συμβαίνει) και αμέσως μετά τι είναι (ή τι συμβαίνει) - πρώτα «αίρεται» κάτι και στη συνέχεια «τίθεται»

π.χ. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια ενότητα 13: Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι, ἀλλὰ πάμπολυ

· Έμφαση. Ένα στοιχείο του λόγου τονίζεται με οποιονδήποτε τρόπο, ώστε να εστιαστεί σ’ αυτό η προσοχή του αναγνώστη.

π.χ. Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτόν, ενότητα 22: εἴωθας δὲ καὶ σὺ τὰ τοιαῦτα μάλιστα ποθεῖν.

· Επιδιόρθωση. Αμέσως μετά από μια λέξη ή φράση ακολουθεί μια άλλη σχετική έκφραση, που αποτελεί τροποποίηση και ακριβέστερη διατύπωση της πρώτης (τη «διορθώνει») .

π.χ. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια ενότητα 13: ἀλλὰ πάμπολυ, μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν.

· Κλιμακωτό. Αυξάνει βαθμιαία («κλιμακωτά») η ένταση στην παρουσίαση μιας σειράς από ενέργειες ή καταστάσεις (παρουσιάζεται μια σειρά από καταστάσεις ή ενέργειες, από τις οποίες η καθεμιά είναι πιο έντονη από την προηγούμενή της ή το αντίστροφο- αποκλιμάκωση).

π.χ. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια ενότητα 13: Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι, ἀλλὰ πάμπολυ, μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν.

· Οξύμωρο. Συνδέονται δύο έννοιες που φαινομενικά αποκλείουν η μία την άλλη (είναι αντιφατικές μεταξύ τους), ωστόσο στο βάθος εκφράζουν ένα λογικό νόημα.

π.χ. Πλάτωνος, Πολιτεία ενότητα 8: ἐν μακάρων νήσοις ζῶντες ἔτι ἀπῳκίσθαι

· Προσωποποίηση. Αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε μη ανθρώπινα: σε ζώα, σε φυτά, σε πράγματα και σε αφηρημένες έννοιες:

π.χ. Πλάτωνος, Πολιτεία ενότητα 10: νόμῳ οὐ τοῦτο μέλει…

Σχήματα λόγου σχετικά με την πληρότητα του λόγου

Με την έλλειψη όρων σχετίζεται το σχήμα της βραχυλογίας, είδη της οποίας είναι:

· Το σχήμα από κοινού, κατά το οποίο λέξη ή φράση που παραλείπεται εννοείται αυτούσια από τα προηγούμενα:

π.χ. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια ενότητα 12: «οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταὶ (γίνονται)»

· Το σχήμα εξ αναλόγου, κατά το οποίο παραλείπεται λέξη, φράση ή ολόκληρη πρόταση που εννοείται αναλογικά προς τα προηγούμενα ή τα επόμενα, τροποποιημένη όμως σύμφωνα με τις ανάγκες του λόγου:

π.χ. Αριστοτέλους, Πολιτικά ενότητα 11: ἢ τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετὴν … περί τε τῶν (τεινόντων) πρὸς ἀρετὴν οὐθέν ἐστιν ὁμολογούμενον

Με την πληρότητα του λόγου σχετίζεται και το σχήμα του πλεονασμού, κατά το οποίο ένα νόημα ή μια έννοια αποδίδεται με περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονται. Πλεονασμό αποτελούν:

· Η περίφραση, δηλαδή η απόδοση μιας έννοιας με περισσότερες από μία λέξεις:
π.χ. Πλάτωνος, Πολιτεία ενότητα 10: «ἀληθείας ἀπείρους» αντί «ἀπαιδεύτους»

· Το σχήμα εκ παραλλήλου, κατά το οποίο ένα νόημα εκφράζεται συγχρόνως και θετικά και αρνητικά:

π.χ. Αριστοτέλους Μετά τὰ Φυσικά, ενότητα 1: ὁ αὑτοῦ ἕνεκα καὶ μὴ ἄλλου ὤν

· Το σχήμα «ἕν διὰ δυοῖν», κατά το οποίο μια έννοια εκφράζεται με δύο λέξεις που συνδέονται μεταξύ τους παρατακτικά με τους συνδέσμους καὶ ή τὲ - καί, ενώ έπρεπε η μία να προσδιορίζει την άλλη:

π.χ. Πλουτάρχου, Περὶ Ἀλεξάνδρου τύχης καὶ ἀρετῆς, ενότητα 21: εἴδωλον εὐνομίας φιλοσόφου καὶ πολιτείας ἀνατυπωσάμενος (αντί εὐνόμου πολιτείας)

Επανάληψη. Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται δύο φορές στη σειρά με την ίδια λέξη ή φράση (αυτούσια ή ελαφρά αλλαγμένη). Μορφές επανάληψης είναι:

· Η αναστροφή, κατά την οποία μια πρόταση αρχίζει με την ίδια λέξη με την οποία τελειώνει η προηγούμενή της:

π.χ. Αριστοτέλους, Πολιτικά ενότητα 19: …κατὰ τὸ ἴσον. Ἴσον γάρ…

· Η επαναφορά, η επανάληψη δηλαδή της ίδιας λέξης στην αρχή διαδοχικών προτάσεων για έμφαση:

π.χ. Αριστοτέλους Μετά τὰ Φυσικά, ενότητα 1: Διὰ γὰρ τὸ θαυμάζειν… Ὁ δ’ ἀπορῶν καὶ θαυμάζων…

· Η επιφορά, κατά την οποία διαδοχικές προτάσεις ή περίοδοι τελειώνουν με την ίδια λέξη ή φράση:

π.χ. Επίκουρος, Επιστολή στον Μενοικέα, ενότητα 3: Μήτε νέος τις ὢν μελλέτω φιλοσοφεῖν, μήτε γέρων ὑπάρχων κοπιάτω φιλοσοφῶν·

Επιμέλεια: Χαρίδημος Ξενικάκης