ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ- Κριτήριο Αξιολόγησης ενότητες 7η, 11η Φακέλου Υλικού ΜΕ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Γ΄ Λυκείου    Ομάδα Προς/μού Ανθρωπιστικών Σπουδών

Γραπτή δοκιμασία στα Αρχαία Ελληνικά

Διδαγμένο κείμενο

Αριστοτέλους Πολιτικά Α 2 15-16. Θ 2, 1-4

Φύσει μὲν οὖν ἡ ὁρμὴ ἐν πᾶσιν ἐπὶ τὴν τοιαύτην κοινωνίαν [: την πόλιν]· ὁ δὲ πρῶτος συστήσας μεγίστων ἀγαθῶν αἴτιος. Ὥσπερ γὰρ καὶ τελεωθεὶς βέλτιστον τῶν ζῴων ἄνθρωπός ἐστιν, οὕτω καὶ χωρισθεὶς νόμου καὶ δίκης χείριστον πάντων. Χαλεπωτάτη γὰρ ἀδικία ἔχουσα ὅπλα· ὁ δὲ ἄνθρωπος ὅπλα ἔχων φύεται φρονήσει καὶ ἀρετῇ, οἷς ἐπὶ τἀναντία ἔστι χρῆσθαι μάλιστα. Διὸ ἀνοσιώτατον καὶ ἀγριώτατον ἄνευ ἀρετῆς, καὶ πρὸς ἀφροδίσια καὶ ἐδωδὴν χείριστον. Ἡ δὲ δικαιοσύνη πολιτικόν· ἡ γὰρ δίκη πολιτικῆς κοινωνίας τάξις ἐστίν, ἡ δὲ δικαιοσύνη τοῦ δικαίου κρίσις. Ὅτι μὲν οὖν νομοθετητέον περὶ παιδείας καὶ ταύτην κοινὴν ποιητέον, φανερόν·  τίς δ' ἔσται ἡ παιδεία καὶ πῶς χρὴ παιδεύεσθαι, δεῖ μὴ λανθάνειν. Νῦν γὰρ  ἀμφισβητεῖται  περὶ τῶν ἔργων. Οὐ γὰρ ταὐτὰ πάντες ὑπολαμβάνουσι δεῖν μανθάνειν τοὺς νέους οὔτε πρὸς ἀρετὴν οὔτε πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον, οὐδὲ φανερὸν πότερον πρὸς τὴν διάνοιαν πρέπει μᾶλλον ἢ πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος· ἔκ τε τῆς ἐμποδὼν παιδείας ταραχώδης ἡ σκέψις καὶ δῆλον οὐδὲν πότερον ἀσκεῖν δεῖ τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον ἢ τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετὴν ἢ τὰ περιττά (πάντα γὰρ εἴληφε ταῦτα κριτάς τινας)· περί τε τῶν πρὸς ἀρετὴν οὐθέν ἐστιν ὁμολογούμενον (καὶ γὰρ τὴν ἀρετὴν οὐ τὴν αὐτὴν εὐθὺς πάντες τιμῶσιν, ὥστ' εὐλόγως διαφέρονται καὶ πρὸς τὴν ἄσκησιν αὐτῆς). Ὅτι μὲν οὖν τὰ ἀναγκαῖα δεῖ διδάσκεσθαι τῶν χρησίμων, οὐκ ἄδηλον· ὅτι δὲ οὐ πάντα,  διῃρημένων τῶν τε ἐλευθερίων ἔργων καὶ τῶν ἀνελευθερίων  φανερόν,  καὶ ὅτι τῶν τοιούτων δεῖ μετέχειν ὅσα τῶν χρησίμων ποιήσει τὸν μετέχοντα μὴ βάναυσον.

Α. 1. Ποια ερωτήματα βρίσκονται στη βάση τού προβληματισμού τού Αριστοτέλη για την παιδεία;

2. Να συμπληρώσετε τις ακόλουθες προτάσεις με την κατάλληλη λέξη ή φράση από το πρωτότυπο κείμενο, ώστε να ολοκληρώνεται σωστά το νόημα κάθε περιόδου.

                     i.            Οι νέοι πρέπει να μαθαίνουν τα πρώτης πρακτικής ανάγκης ………………..

            ii.            Αυτός που δημιούργησε την πόλη υπήρξε ………………... πολύ μεγάλων ευεργεσιών.

          iii.            Η ……………….. παιδεία μεγεθύνει τη σύγχυση σε όποιον αναζητεί ένα ιδανικό εκπαιδευτικό σύστημα.

                 iv.            Για την αρετή και …………………………… υπάρχει διχογνωμία όσον αφορά στο περιεχόμενο τής παιδείας.

                  v.            Η δικαιοσύνη συγκρατεί την τάξη τής ………………….

                                                                                                            Μονάδες 10

Β1. Με βάση τις δύο πρώτες παραγράφους τού πρωτότυπου κειμένου να εξηγήσετε γιατί ο Αριστοτέλης θεωρεί επιτακτική την ανάγκη να ρυθμίσει ο νομοθέτης τα τής παιδείας τής πόλεως.

 Μονάδες 10

Β2. Ποιοι πιθανοί διδακτικοί σκοποί αναφέρονται από τον Αριστοτέλη και ποια έννοια φαίνεται να τους διαπερνά;           

Μονάδες 10

Β3. Να γράψετε στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε καθεμία από τις παρακάτω θέσεις, τη λέξη Σωστό, αν είναι σωστή, ή τη λέξη Λάθος, αν είναι λανθασμένη:     

α. Ο Αριστοτέλης ίδρυσε σχολή, το Λύκειον.

β. Όταν ο Αριστοτέλης πέθανε στη Χαλκίδα ήταν το τρίτο έτος της εκατοστής δέκατης τέταρτης Ολυμπιάδας σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Διογένη τού Λαέρτιου (3ος αι. μ.Χ.).

γ. Η πολιτική φιλοσοφία είναι μέρος τής ηθικής φιλοσοφίας.

δ. Η ευδαιμονία είναι ενέργεια, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη.

ε. Κατά διάρκεια τής δεύτερης παραμονής του στην Αθήνα ο Αριστοτέλης επιδόθηκε στη συγκέντρωση των 158 Πολιτειῶν.

Μονάδες 10

Β4.      α. Για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου που σάς δίνονται στη στήλη Α, χρησιμοποιώντας την αντίστοιχη κατάληξη της στήλης Β, να γράψετε στο τετράδιό σας μια ετυμολογικά συγγενή λέξη της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, απλή ή σύνθετη.

Στήλη Α                                                         Στήλη Β

ποιητέον                                                      -τής

ὑπολαμβάνουσι                                        -σις

μανθάνειν                                                   -μα

ἀμφισβητεῖται                                            -θρον

μετέχειν                                                       -εῖον                                     

Μονάδες 5

            β. Να κατατάξετε τις λέξεις που δημιουργήσατε παραπάνω, ανάλογα με τη σημασία τους στις εξής κατηγορίες (μία κατηγορία αντιστοιχεί σε δύο λέξεις):

1. αποτέλεσμα ενέργειας

2. τόπος

3. πρόσωπο που ενεργεί

4. ενέργεια

                                                                                                            Μονάδες 5

Β5. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Στο ακόλουθο μεταφρασμένο απόσπασμα ο Αριστοτέλης συνοψίζει βασικές ιδέες που απέδειξε και προσθέτει ένα επιπλέον επιχείρημα για το ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν.

Αριστοτέλους Πολιτικά Α 2, 13

«Είναι φανερό λοιπόν α) ότι η πόλη ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως, β) ότι προηγείται[1] από το κάθε επιμέρους άτομο. Γιατί αν είναι αλήθεια ότι ο καθένας μας χωριστά δεν είναι αυτάρκης, γίνεται λογικά φανερό ότι το κάθε μεμονωμένο άτομο θα βρεθεί στην ίδια ακριβώς κατάσταση που βρίσκονται, γενικά, τα μέρη προς το όλον· από την άλλη μεριά, ο άνθρωπος που δεν μπορεί να ζει μαζί με άλλους σε κοινότητα, ο άνθρωπος που λόγω αυτάρκειας αισθάνεται πως δεν του λείπει τίποτε, αυτός ο άνθρωπος δεν αποτελεί με κανέναν τρόπο μέρος της πόλης —ένας τέτοιος όμως άνθρωπος είναι, τότε, ή ζώο ή θεός».

Λαμβάνοντας υπ’ όψιν το δοθέν μεταφρασμένο απόσπασμα να εξηγήσετε ποιο νόημα έχει ο ισχυρισμός τού Αριστοτέλη στο χωρίο «ὁ δὲ πρῶτος συστήσας μεγίστων ἀγαθῶν αἴτιος».

Μονάδες 10

Γ. ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ἰσοκράτης, Εὐαγόρας, 80 -81

Ο Ευαγόρας ανήκει, στην κατηγορία των παραινετικών λόγων. Αποτελεί μεταθανάτιο εγκώμιο του άρχοντα της Σαλαμίνας της Κύπρου Ευαγόρα. Με τον λόγο ο ρήτορας απευθύνεται στο Νικοκλή, το γιο του Ευαγόρα. Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί το τελευταίο μέρος του επιλόγου του λόγου.

Ἐμὸν μὲν οὖν ἔργον καὶ τῶν ἄλλων φίλων τοιαῦτα λέγειν καὶ γράφειν ἐξ ὧν μέλλομέν σε παροξύνειν ὀρέγεσθαι τούτων ὧνπερ καὶ νῦν τυγχάνεις ἐπιθυμῶν·  σοὶ δὲ προσήκει μηδὲν ἐλλείπειν, ἀλλ' ὥσπερ ἐν τῷ παρόντι καὶ τὸν λοιπὸν χρόνον ἐπιμελεῖσθαι καὶ τὴν ψυχὴν ἀσκεῖν ὅπως ἄξιος ἔσει καὶ τοῦ πατρὸς καὶ τῶν ἄλλων προγόνων. Ὧν ἅπασιν μὲν προσήκει περὶ πολλοῦ ποιεῖσθαι τὴν φρόνησιν, μάλιστα δ' ὑμῖν τοῖς πλείστων καὶ μεγίστων κυρίοις οὔσιν. Χρὴ δ' οὐκ ἀγαπᾶν εἰ τῶν παρόντων τυγχάνεις ὤν ἤδη κρείττων, ἀλλ’ ἀγανακτεῖν εἰ τοιοῦτος μὲν ὢν αὐτὸς τὴν φύσιν, γεγονὼς δὲ τὸ μὲν παλαιὸν ἐκ Διός, τὸ δ' ὑπογυιότατον ἐξ ἀνδρὸς τοιούτου τὴν ἀρετήν, μὴ πολὺ διοίσεις καὶ τῶν ἄλλων καὶ τῶν ἐν ταῖς αὐταῖς σοι τιμαῖς ὄντων. Ἔστιν δ' ἐπὶ σοὶ μὴ διαμαρτεῖν τούτων·  ἂν γὰρ ἐμμενῃς τῇ φιλοσοφίᾳ καὶ τοσοῦτον ἐπιδιδῷς ὄσονπερ νῦν, ταχέως γενήσει τοιοῦτος οἶόν σε προσήκει.

Σχόλια

·         ἀγαπῶ = είμαι ευχαριστημένος, ικανοποιημένος που

·         τὸ ὑπογυιότατον = τελευταία, πρόσφατα

·         οἱ ὄντες ἐν ταῖς τιμαῖς = αυτοί που κατέχουν τα αξιώ­ματα

Γ1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του παρακάτω αποσπάσματος: «σοὶ δὲ προσήκει [...] κυρίοις οὔσιν».

Μονάδες 10

Γ2. Ποια σκοπιμότητα τού ρήτορα υπηρετεί η υπόμνηση τής ευγενικής καταγωγής τού Νικοκλή;

Μονάδες 10

Γ3.α. «Ἐμὸν μὲν οὖν ἔργον καὶ τῶν ἄλλων φίλων τοιαῦτα λέγειν καὶ γράφειν ἐξ ὧν μέλλομέν σε παροξύνειν ὀρέγεσθαι τούτων ὧνπερ καὶ νῦν τυγχάνεις ἐπιθυμῶν»: να εντοπίσετε όλους τους ονοματικούς τύπους τού ρήματος και να τους μεταφέρετε στον αντίστοιχο τύπο τού μέλλοντα ίδιας φωνής (μονάδες 5).

Μονάδες 10

Γ3.β. «Ὧν ἅπασιν μὲν προσήκει περὶ πολλοῦ ποιεῖσθαι τὴν φρόνησιν, μάλιστα δ' ὑμῖν τοῖς πλείστων καὶ μεγίστων κυρίοις οὔσιν»: να αντικαταστήσετε στα παραθετικά τους όλα τα επίθετα και επιρρήματα τού αποσπάσματος (όπου είναι δυνατόν) (μονάδες 5).

Μονάδες 10

Γ4.α. Χρὴ δ' οὐκ ἀγαπᾶν εἰ τῶν παρόντων τυγχάνεις ὤν ἤδη κρείττων, ἀλλ’ ἀγανακτεῖν εἰ τοιοῦτος μὲν ὢν αὐτὸς τὴν φύσιν, γεγονὼς δὲ τὸ μὲν παλαιὸν ἐκ Διός, τὸ δ' ὑπογυιότατον ἐξ ἀνδρὸς τοιούτου τὴν ἀρετήν, μὴ πολὺ διοίσεις καὶ τῶν ἄλλων καὶ τῶν ἐν ταῖς αὐταῖς σοι τιμαῖς ὄντων: να εντοπίσετε όλους τους ονοματικούς προσδιορισμούς τού αποσπάσματος και να τους διακρίνετε σε ομοιόπτωτους και ετερόπτωτους, σημειώνοντας ποια λέξη προσδιορίζει ο καθένας (μονάδες 7).

Γ4.β. «ἂν γὰρ ἐμμενῃς τῇ φιλοσοφίᾳ καὶ τοσοῦτον ἐπιδιδῷς ὄσονπερ νῦν, ταχέως γενήσει τοιοῦτος οἶόν σε προσήκει»: να μετατρέψετε τον υποθετικό λόγο έτσι, ώστε η υπόθεση εκφράζει κάτι το ανεπιθύμητο και η απόδοση δηλώνει ότι θα επακολουθήσει οπωσδήποτε το προσδοκώμενο (μονάδες 3).

Μονάδες 10

Ενδεικτικές Απαντήσεις

Διδαγμένο κείμενο

Α. 1. Ο Αριστοτέλης υποβάλλει δύο ερωτήματα που βρίσκονται στην προέκταση του συλλογισμού του. Συγχρόνως τα δύο αυτά ερωτήματα συνιστούν προϋποθέσεις για την επίτευξη των θέσεών του για την παιδείαΤο πρώτο ερώτημα είναι «τίς δ' ἔσται ἡ παιδεία;», δηλαδή ποια πρέπει να είναι η φύση, ο χαρακτήρας της εκπαίδευσης, ποιος, δηλαδή, θα είναι ο διδακτικός στόχος ή, αλλιώς, τι είδους ανθρώπους πρέπει να επιδιώκει να διαμορφώσει; Το δεύτερο ερώτημα είναι «πῶς χρὴ παιδεύεσθαι;», δηλαδή με ποια μαθήματα θα επιτευχθεί αυτός ο στόχος, ποια θα είναι, δη­λαδή, η διδακτέα ύλη, που ταυτόχρονα σημαίνει πώς θα διδαχθούν τα μαθήματα, ποια, δηλαδή, θα είναι η μέθοδος διδασκαλίας.

2.  

        i.            τῶν χρησίμων

      ii.            αἴτιος

    iii.            ἐμποδὼν

   iv.            τὸν βίον τὸν ἄριστον

     v.            πολιτικῆς κοινωνίας      
                                                                                                 

Β1. Ο Αριστοτέλης στο απόσπασμα από το Θ΄ βιβλίο των Πολιτικών παραθέτει ορισμένες προτάσεις του σχετικά με την παιδεία. Αρχικά, συνοψίζει τα δύο συμπεράσματα που έχουν προκύψει από τα προηγούμενα. Η φράση «φανέρον (ἐστί)» δείχνει ότι η αιτιολόγηση τους έχει προηγηθεί και θεωρούνται πλέον τεκμηριωμένες απόψεις. Αξιοσημείωτη στην εκφορά των δύο συμπε­ρασμάτων είναι η χρήση ρηματικών επιθέτων σε -τέον («νομοθετητέον, ποιητέον»), που τους προσδίδει το χαρακτήρα του «δέοντος».

Η πολιτεία, λοιπόν, κατά τον φιλόσοφο, πρέπει να θεσπίσει νόμους για την εκπαίδευση («νομοθετητέον περί παιδείας»), γιατί η εκπαίδευση των νέων είναι ζήτημα που αφορά στο κράτος και όχι σε κάθε πολίτη ξεχωριστά. Το πολίτευμα, κατά τον Αριστοτέλη, εκτός από κατανομή των εξουσιών είναι και τρόπος ζωής. Για να ακολουθηθεί ο τρόπος ζωής που ταιριάζει σε κάθε πολίτευµα, πρέπει να υπάρχει η αντίστοιχη µορφή παιδείας, που ποικίλλει ανάλογα µε τους σκοπούς της κάθε πολιτείας. Ο νομοθέτης, λοιπόν, πρέπει να φροντίσει για την εκπαίδευση των νέων, εφόσον η αγωγή του πολίτη πρέπει να συμβαδίζει με το είδος του πολι­τεύματος. Έτσι, το δημοκρατικό πνεύμα προστατεύει και εγκαθιδρύει τη δημοκρατία και το ολιγαρχικό πνεύμα την ολιγαρχία. Στα Ηθικά Νικομάχεια, άλλωστε, ο φιλόσοφος υποστήριξε ότι «οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς»  και η παιδεία είναι ένας από τους φορείς μέσω του οποίου οι νέοι θα συνηθί­σουν να προβαίνουν σε ενάρετες πράξεις.

Επιπρόσθετα, η παιδεία πρέπει να είναι ίδια για όλους [«ταύτην (τὴν παιδείαν) κοινὴν ποιητέον»]. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει ως λογική συνέπεια του προηγούμενου, αφού η θεσμοθέτηση του τρόπου λει­τουργίας της εκπαίδευσης στη βάση συγκεκριμένης ιδεολογικής κατεύθυνσης δεν μπορεί παρά να αναφέρεται σε όλους τους πολίτες και όχι σε ένα μέρος τους. Ο δημόσιος χαρακτήρας της παιδείας είναι, κατά τον Αριστοτέλη ένα αίτημα που προκύπτει από την ανάγκη κοινωνικής και πολιτικής ισότητας.  Επίσης, η κοινὴ παιδεία είναι απαραίτητη για την ενότητα της πόλης και τη συλλογική ευτυχία. Στο πλαίσιο αυτό τονίζεται μαζί με τον δημόσιο και ο ενιαίος χαρακτήρας της παιδείας: τὴν παιδείαν κοινὴν καὶ μίαν ποιεῖν (Πολιτικά). Ως καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα για την επίτευξη των παραπάνω στόχων κρίνεται από τον Αριστοτέλη το εκπαιδευτικό σύστημα των Λακεδαιμονίων. 

Η ανάγκη να ασχοληθεί σοβαρά ο νομοθέτης με την παιδεία των νέων επιβεβαιώνεται και μέσα από την πρώτη παράγραφο τού πρωτότυπου κειμένου. Εδώ ο Αριστοτέλης εξετάζει το ενδεχόμενο να καταστεί ο άνθρωπος το χειρότερο απ’ όλα τα όντα («χείριστον πάντων»). Αν ο άνθρωπος αποκοπεί από το νόμο και τη δικαιοσύνη και γίνει οδηγός του η αδικία και η παρανομία («χωρισθεὶς νόμου καὶ δίκης χείριστον πάντων»), παύει να ισχύει η θεμελιώδης αρχή επιβίωσης της πολιτικής κοινωνίας. Γίνεται, μάλιστα, το χειρότερο απ' όλα τα ζώα, αφού, όπως γράφει και αλλού ο Αριστοτέλης, ένας κακός άνθρωπος μπορεί να κάνει απείρως περισσότερα (μυριοπλάσια) κακά από ένα θηρίο.

Την ίδια θέση διατυπώνει και ο Πλάτωνας στους Νόμους του λέγοντας ότι ο άνθρωπος γίνεται το πιο άγριο από όλα τα ζώα της πλάσης, αν δεν πάρει σωστή αγωγή. Η αδι­κία που διαθέτει δύναμη και μπορεί να εξουσιάσει είναι ό,τι χειρότερο μπο­ρεί να συμβεί, αφού τίποτε δεν είναι δυνατόν να της αντισταθεί. Το χάος, οι συνεχείς και άγριες συγκρούσεις και ο ευτελισμός του ανθρώπινου είδους θα είναι τα αναμενόμενα αποτελέσματα («Χαλεπωτάτη γὰρ ἀδικία ἔχουσα ὅπλα·»). Η ηθική εκτροπή θα έχει οδυνηρές συνέπειες, γιατί τα ό­πλα που η φύση έδωσε στον άνθρωπο, για να φτάσει στην τελείωση, θα τα χρησιμοποιή­σει τώρα «παρά φύσιν», για να υποστηρίξει αποτελεσματικά την επιλογή της αδικίας («οἷς ἐπὶ τἀναντία ἔστι χρῆσθαι μάλιστα»).

Έτσι, με μια συσσώρευση αρνητικών προσδιορισμών, η αδικία θεωρείται «χαλεπωτάτη», ενώ ο δίχως αρετή άνθρωπος (ο άδικος) χαρακτηρίζεται ως το πιο ανόσιο ον («ἀνοσιώτατον») στις σχέσεις με το θείο. Με το επίθετο «ανόσιος» ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει τον άνθρωπο που δεν ζει σύμφωνα με τη λογική, αλλά κυριαρχείται από τα πάθη και τις επιθυμίες. Ξεφεύγει από τα όρια του μέτρου, επιδίδεται σε ακολασίες και δεν έχει κανέναν ηθικό φραγμό. Επιπλέον, ο άνθρωπος αυτής τής ηθικής απαξίας χαρακτηρίζεται ως το πιο άγριο ον («ἀγριώτατον») στις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους και το χειρότερο απ΄ όλα («χείριστον») τα όντα στις πιο χαρακτηριστικές ζωώδεις απολαύσεις. Ο Αριστοτέλης δίνει εδώ με πολυσύνδετο σχήμα δυο σημαντικά παραδείγματα ηθι­κής εκτροπής: τις ακολασίες στην ερωτική ζωή  («καὶ πρὸς ἀφροδίσια») και  τις υπερβολές στην κατα­νάλωση φαγητού και ποτού («καὶ ἐδωδὴν»).

Εμμέσως πλην σαφώς από τα λεγόμενα του Αριστοτέλη προκύπτει ότι υπάρχει μια διαλεκτική και αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στην παιδεία και την κοινωνία. Ο Αριστοτέλης ταυτίζεται με τον δάσκαλό του σε δύο βασικές παραδοχές. Καταρχάς, ότι το πρόβλημα της παιδείας μόνο μέσα στο πλαίσιο της ευρύτερης κοινωνίας / πόλεως μπορεί να συζητηθεί. Άλλωστε, κεντρικός στόχος όλων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων μέσα στην πολιτική κοινωνία είναι η συνοχή, η πρόοδος και η ευημερία της πόλεως στο σύνολό της. Και η παιδεία, λοιπόν, διδάσκει ο Σταγειρίτης, σ’ αυτό ακριβώς το τέλος αποβλέπει.  Προκειμένου, λοιπόν, να αποσοβηθούν οι τραγικές επιπτώσεις τής αδικίας και τής ανηθικότητας, όπως αναπτύχθηκαν παραπάνω, η παιδεία οφείλει να είναι νομοθετικά οργανωμένη, δημόσια και ενιαία για όλους τους ελεύθερους πολίτες, ειδικότερα και εμφατικότερα τους νέους, που θα είναι οι μελλοντικοί πολίτες.

Β2. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα από τα Πολιτικὰ ο φιλόσοφος αναφέρεται σε τρεις διακριτές περιοχές της παιδαγωγικής έρευνας: α) διδακτικοί σκοποί, β) εκπαιδευτική πρακτική και γ) γνωστικό αντικείμενο. Η σύνταξη μανθάνειν πρός… χρησιμοποιείται από τον Αριστοτέλη, για να αναφερθεί σε πιθανούς διδακτικούς σκοπούς.

Ως πιθανοί σκοποί της παιδείας παρατίθενται διαζευτικά η αρετή ή ευτυχία (Οὐ γὰρ ταὐτὰ πάντες ὑπολαμβάνουσι δεῖν μανθάνειν τοὺς νέους οὔτε πρὸς ἀρετὴν οὔτε πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον), η ανάπτυξη του πνεύματος ή η καλλιέργεια της ψυχής (οὐδὲ φανερὸν πότερον πρὸς τὴν διάνοιαν πρέπει μᾶλλον ἢ πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος·), η χρηστικότητα της γνώσης ή η αυταξία της (δῆλον οὐδὲν πότερον ἀσκεῖν δεῖ τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον ἢ τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετὴν ἢ τὰ περιττά).

Η τρέχουσα εκπαιδευτική πρακτική (ἔκ τε τῆς ἐμποδὼν παιδείας) μόνο ταραχή μπορεί να προκαλέσει στον ερευνητή, γι’ αυτό και προσωρινά προσπερνάται.

Η έννοια που φαίνεται να διαπερνά όλο τον προβληματισμό τού Αριστοτέλη σχετικά με την παιδεία είναι εκείνη τής αρετής. Γίνεται αντιληπτό ότι όλες οι διχογνωμίες σχετικά με την παιδεία περιστρέφονται γύρω από το θέμα αυτό. Αρχικά, αναφέρεται ως απώτατο τέλος τής παιδείας η αρετή ή ο άριστος βίος (οὔτε πρὸς ἀρετὴν οὔτε πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον). Ακουλούθως, εισάγει το δίλημμα: διανοητική ή ηθική αρετή (οὐδὲ φανερὸν πότερον πρὸς τὴν διάνοιαν πρέπει μᾶλλον ἢ πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος). Τέλος, εφόσον μία από τις κατευθύνσεις τής παιδείας τού καιρού του («ἐμποδὼν παιδείας») είναι η αρετή («τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετήν») ο φιλόσοφος θέτει το ερώτημα «ποιο το περιεχόμενο τής έννοιας αρετή;» (περί τε τῶν πρὸς ἀρετὴν οὐθέν ἐστιν ὁμολογούμενον).

Εξάλλου, παρά τις διχογνωμίες, η αρετή συνιστά αδιαφιλονίκητο διδακτικό στόχο, ο οποίος υποβάλλεται από το απώτατο τέλος τής πολιτικής κοινωνίας, την ευδαιμονία. Η στόχευση σ’ αυτό το συλλογικό αγαθό δηλώνεται εμφαντικά με την επανάληψη τού απροσώπου ρήματος δεῖ στο κείμενο («δεῖ μὴ λανθάνειν»,  «ὑπολαμβάνουσι δεῖν μανθάνειν τοὺς νέους», «δῆλον οὐδὲν πότερον ἀσκεῖν δεῖ», «τὰ ἀναγκαῖα δεῖ διδάσκεσθαι τῶν χρησίμων», «ὅτι δὲ οὐ πάντα (δεῖ διδάσκεσθαι», «τῶν τοιούτων δεῖ μετέχειν ὅσα τῶν χρησίμων ποιήσει τὸν μετέχοντα μὴ βάναυσον», «Βάναυσον δ' ἔργον εἶναι δεῖ τοῦτο νομίζειν»). Με αυτή τη δεοντολογική διατύπωση, υπογραμμίζεται η κοινωνική αναγκαιότητα τού κατάλληλου εκπαιδευτικού προγράμματος που θα διαμορφώσει πολίτες ενάρετους και ικανούς να συμβάλλουν αποφασιστικά στην επίτευξη τής ευδαιμονίας.

Β3.

α. Λάθος

β. Λάθος

γ. Λάθος

δ. Σωστό

ε. Λάθος

Β4.      α. ποιητής, ὑπόληψις, μάθημα, βάθρον, σχολεῖον                                               

β. 1. αποτέλεσμα ενέργειας: μάθημα

2. τόπος: βάθρον, σχολεῖον

3. πρόσωπο που ενεργεί: ποιητής

4. ενέργεια: ὑπόληψις

                                                                                               

Β5. Ο Αριστοτέλης, συνοψίζοντας τις απόψεις και τα επιχειρήματα που έχει εκθέσει, επαναλαμβάνει τα συμπεράσματα που έχουν προκύψει. Οι ιδέες που αναπτύσσονται στο μεταφρασμένο απόσπασμα φαινομενικά αντιφάσκουν προς τη διατύπωση τού Σταγειρίτη στο πρωτότυπο κείμενο.

Τα συμπεράσμα­τα ότι «η πόλη ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως» και ότι «η πόλη προη­γείται αξιολογικά από το κάθε επιμέρους άτομο» εκφέρονται σε άμεση συνάρτηση μεταξύ τους, αφού λειτουργούν ως προ­κείμενες προτάσεις ενός συλλογισμού που οδηγεί και πάλι στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικό ον. Ο άνθρωπος δεν είναι αυτάρκης από τη φύση του («ο καθένας μας χωριστά δεν είναι αυτάρκης») και γι' αυτό το λόγο α­ποτελεί μέρος ενός «όλου», εξαρτημένου άμεσα από αυτό, εφόσον η λειτουρ­γία του ως ανθρώπου εξασφαλίζεται μόνο, αν υπάρχει και λειτουργεί το «όλον» (πόλη) («το κάθε μεμονωμένο άτομο θα βρεθεί στην ίδια ακριβώς κατάσταση που βρίσκονται, γενικά, τα μέρη προς το όλον»).

Προς επίρρωση της παραπάνω συνεπαγωγής ο Αριστοτέλης παραθέτει και μία εκ του αντιθέτου απόδειξη, επαναλαμβάνοντας όσα είπε προηγουμένως για τον ἄπολιν. Ο αυτάρκης εκτός πόλεως άνθρωπος, αφού δε λειτουργεί στο πλαίσιο της πό­λης, δε λειτουργεί ως άνθρωπος. Κατ΄ ευφημισμόν τότε κάποιος θα τον ονόμαζε άνθρωπο και όχι κατ' ουσίαν. Αν απουσιάζει η ανθρώπινη φύση, όμως, είναι ή άγριο ζώο ή θεός («ο άνθρωπος που δεν μπορεί να ζει μαζί με άλλους σε κοινότητα, ο άνθρωπος που λόγω αυτάρκειας αισθάνεται πως δεν του λείπει τίποτε, αυτός ο άνθρωπος δεν αποτελεί με κανέναν τρόπο μέρος της πόλης - έ­νας τέτοιος όμως άνθρωπος είναι, τότε, ή ζώο ή θεός»).

Η διατύπωση «ὁ δὲ πρῶτος συστήσας μεγίστων ἀγαθῶν αἴτιος» στο πρωτότυπο  κείμενο  φαινομενικά αντιφάσκει προς τα προηγούμενα, υπό την έννοια ότι αναιρεί την αριστοτελική θέση ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως. Ωστόσο, με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης εννοεί ότι για την σύσταση της πόλης είναι απαραίτητη η σύμπραξη του ανθρώπου. Είναι προφανές ότι η φύση έδωσε στον άνθρωπο την τάση (φυσικά «όπλα») να συμβιώνει με άλλους ανθρώπους και να οργανώνει κοινωνίες (δυνάμει), όμως ο άνθρωπος ήταν αυτός που πρώτος έκανε πραγματικότητα αυτή την τάση (ενεργεία). Με άλλα λόγια, η οργάνωση, η συγκρότηση της πόλης δεν έγινε αυτόματα, αλλά προαπαιτούσε την ενέργεια ανθρώπου ευεργέτου, προικισμένου με λόγο (ενδιάθετο και έναρθρο).

Μάλιστα, με το επίθετο «πρῶτος» ο Αριστοτέλης προβάλλει εμφαντικά και συμβολικά τη συ­γκεκριμένη ιστορική στιγμή της δημιουργίας της πόλης-κράτους από τον άν­θρωπο. Επομένως, οι πανάρχαιοι ιδρυτές των διαφόρων πόλεων, για τους οποίους καθεμιά είχε τις δικές της μυθολογικές παραδόσεις, λειτούργησαν ως καταλύτης της φυσικής εξέλιξης.

Είναι, λοιπόν, κατανοητό ότι για την συγκρότηση της πόλης είναι απαραίτητη η συνεργασία της φύσης και της τέχνης των ανθρώπων. Συνεπώς, η πρόταση αυτή συμπληρώνει τις απόψεις του φιλοσόφου για τη φυσική προέλευση της πόλης.

Αδίδακτο Κείμενο

Γ1. Εσύ όμως αρμόζει να μην υστερείς σε τίποτα, αλλά, όπως ακριβώς τώρα, έτσι και στο εξής (αρμόζει) να φροντίζεις και να ασκείς την ψυχή σου πώς θα γίνεις αντάξιος και τού πατέρα σου και των άλλων προγόνων (σου). Όλοι ανεξαιρέτως αρμόζει να θεωρούν σημαντική τη φρόνηση, και προπάντων εσείς που είστε κύριοι πάρα πολλών και πολύ σημαντικών πραγμάτων.

Γ2. Ο Ισοκράτης στον λόγο Ευαγόρας υπενθυμίζει στον Νικοκλή την ευγενική του καταγωγή συσχετίζοντάς την με τη φύση του («τοιοῦτος μὲν ὢν αὐτὸς τὴν φύσιν»). Ειδικότερα, ανάγει την απώτατη καταγωγή του στον Δία («γεγονὼς δὲ τὸ μὲν παλαιὸν ἐκ Διός») και την πιο πρόσφατη στον πατέρα του, τον οποίο εξαίρει για την αρετή του («τὸ δ' ὑπογυιότατον ἐξ ἀνδρὸς τοιούτου τὴν ἀρετήν»). Με την υπόμνησή του αυτή ο ρήτορας τονίζει ότι δεν πρέπει ο Νικοκλής να αρκείται σε μια σχετική υπεροχή έναντι των συγχρόνων του («Χρὴ δ' οὐκ ἀγαπᾶν εἰ τῶν παρόντων τυγχάνεις ὤν ἤδη κρείττων»), αλλά έχει ηθικό χρέος να διακριθεί έντονα από όλους τους ομότιμους ηγέτες («μὴ πολὺ διοίσεις καὶ τῶν ἄλλων καὶ τῶν ἐν ταῖς αὐταῖς σοι τιμαῖς ὄντων»). Με την κατάλληλη προσπάθεια και έφεση στον φιλοσοφικό στοχασμό ο Νικοκλής θα καταφέρει να εξελιχθεί όπως αρμόζει («ἂν γὰρ ἐμμενῃς τῇ φιλοσοφίᾳ καὶ τοσοῦτον ἐπιδιδῷς ὄσονπερ νῦν, ταχέως γενήσει τοιοῦτος οἶόν σε προσήκει»). Συνολικά, ο ρήτορας αξιοποιώντας την αριστοκρατική αντίληψη περί αρετής, ενθαρρύνει τον γυιο τού Ευαγόρα να αναδειχθεί σε αντάξιο απόγονο των ένδοξων προκατόχων του.

Γ3.α.

λέγειν: λέξειν και ἐρεῖν

γράφειν: γράψειν

παροξύνειν : παροξυνεῖν

ὀρέγεσθαι: ὀρέξεσθαι

ἐπιθυμῶν: ἐπιθυμήσων

Γ3.β.

Θετικός	Συγκριτικός	Υπερθετικός
πολλοῦ	πλείονος	πλείστου
μάλα	μᾶλλον	μάλιστα
πολλῶν	πλειόνων	πλείστων
μεγάλων	μειζόνων	μεγίστων
κυρίοις	κυριωτέροις	κυριωτάτοις

Γ4.α. τῶν παρόντων: γενική πτώση ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός στο κρείττων

αὐτὸς: ομοιόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός στο εννοούμενο σύ

τὴν φύσιν: αιτιατική πτώση ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός στο τοιοῦτος

τοιούτου: ομοιόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός στο ἀνδρὸς

τὴν ἀρετήν: αιτιατική πτώση ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός στο τοιούτου

ταῖς αὐταῖς : ομοιόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός στο τιμαῖς

σοι: δοτική πτώση ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός στο αὐταῖς

Γ4.β. «εἰ γὰρ ἐμμενεῖς τῇ φιλοσοφίᾳ καὶ τοσοῦτον ἐπιδώσεις ὄσονπερ νῦν, ταχέως γενήσει τοιοῦτος οἶόν σε προσήκει»[2].

Επιμέλεια: Χαρίδημος Ξενικάκης

---

[1] Εννοεί ότι προηγείται αξιολογικά (όχι χρονικά)

[2] Σύμφωνα με τα Ψηφιακά Εκπαιδευτικά Βοηθήματα, «όταν η υπόθεση και η απόδοση εκφέρονται με οριστική μέλλοντα τότε ο υποθετικός λόγος εκφράζει το πραγματικό με σημασία προσδοκώμενου. Σ’ αυτήν την περίπτωση η υπόθεση εκφράζει κάτι το ανεπιθύμητο και η απόδοση δηλώνει ότι θα επακολουθήσει οπωσδήποτε το προσδοκώμενο, που αποτελεί τρόπον τινά ένα είδος υφέρπουσας απειλής, προειδοποίησης ή και συναισθηματικής παρόρμησης».