|
Η αρχή της δημιουργίας του ανθρώπου
Ἦν γάρ ποτε χρόνος ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν, θνητὰ δὲ γένη οὐκ
ἦν. Ἐπειδὴ δὲ καὶ τούτοις χρόνος ἦλθεν εἱμαρμένος γενέσεως, τυποῦσιν
αὐτὰ θεοὶ γῆς ἔνδον ἐκ γῆς καὶ πυρὸς
μείξαντες καὶ τῶν ὅσα πυρὶ καὶ γῇ κεράννυται. Ἐπειδὴ δ' ἄγειν αὐτὰ πρὸς φῶς ἔμελλον, προσέταξαν
Προμηθεῖ καὶ Ἐπιμηθεῖ κοσμῆσαί τε καὶ νεῖμαι δυνάμεις ἑκάστοις ὡς πρέπει.
Προμηθέα δὲ παραιτεῖται Ἐπιμηθεὺς αὐτὸς νεῖμαι, "Νείμαντος δέ μου," ἔφη, "ἐπίσκεψαι·" καὶ οὕτω πείσας νέμει. Νέμων δὲ τοῖς μὲν ἰσχὺν
ἄνευ τάχους προσῆπτεν, τοὺς δ' ἀσθενεστέρους τάχει ἐκόσμει· τοὺς δὲ ὥπλιζε,
τοῖς δ' ἄοπλον διδοὺς φύσιν ἄλλην τιν' αὐτοῖς ἐμηχανᾶτο δύναμιν εἰς σωτηρίαν. Ἃ μὲν γὰρ αὐτῶν σμικρότητι ἤμπισχεν, πτηνὸν φυγὴν ἢ κατάγειον οἴκησιν ἔνεμεν· ἃ δὲ ηὖξε μεγέθει, τῷδε αὐτῷ αὐτὰ ἔσῳζεν·
καὶ τἆλλα οὕτως ἐπανισῶν ἔνεμεν. Ταῦτα δὲ ἐμηχανᾶτο εὐλάβειαν ἔχων μή τι γένος ἀϊστωθείη· ἐπειδὴ δὲ αὐτοῖς ἀλληλοφθοριῶν διαφυγὰς ἐπήρκεσε, πρὸς τὰς ἐκ Διὸς ὥρας εὐμάρειαν ἐμηχανᾶτο ἀμφιεννὺς αὐτὰ πυκναῖς τε θριξὶν καὶ στερεοῖς
δέρμασιν, ἱκανοῖς μὲν ἀμῦναι χειμῶνα, δυνατοῖς δὲ καὶ καύματα, καὶ εἰς εὐνὰς ἰοῦσιν ὅπως
ὑπάρχοι τὰ αὐτὰ ταῦτα στρωμνὴ οἰκεία τε καὶ αὐτοφυὴς ἑκάστῳ· καὶ ὑποδῶν τὰ μὲν ὁπλαῖς, τὰ δὲ [θριξὶν καὶ] δέρμασιν στερεοῖς καὶ ἀναίμοις. Τοὐντεῦθεν τροφὰς ἄλλοις ἄλλας ἐξεπόριζεν, τοῖς μὲν ἐκ
γῆς βοτάνην, ἄλλοις δὲ δένδρων καρπούς, τοῖς δὲ ῥίζας· ἔστι δ' οἷς ἔδωκεν εἶναι
τροφὴν ζῴων ἄλλων βοράν· καὶ τοῖς μὲν ὀλιγογονίαν προσῆψε, τοῖς
δ' ἀναλισκομένοις ὑπὸ τούτων πολυγονίαν, σωτηρίαν τῷ γένει πορίζων.
|
v
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ
Ἦν γάρ ποτε χρόνος
ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν,
θνητὰ δὲ γένη οὐκ ἦν.
Ἐπειδὴ δὲ καὶ τούτοις
γενέσεως,
τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ
γῆς ἔνδον
ἐκ γῆς καὶ πυρὸς μείξαντες
Ἐπειδὴ δ' ἄγειν αὐτὰ πρὸς φῶς ἔμελλον,
προσέταξαν Προμηθεῖ καὶ Ἐπιμηθεῖ κοσμῆσαί τε καὶ νεῖμαι
"Νείμαντος δέ μου,"
ἔφη,
καὶ οὕτω πείσας νέμει.
Νέμων δὲ
τοὺς δὲ ὥπλιζε,
τοῖς δ' ἄοπλον διδοὺς φύσιν
ἃ δὲ ηὖξε μεγέθει,
τῷδε αὐτῷ
αὐτὰ ἔσῳζεν·
καὶ τἆλλα
ἀμφιεννὺς αὐτὰ πυκναῖς τε θριξὶν
καὶ στερεοῖς δέρμασιν, ἱκανοῖς μὲν ἀμῦναι χειμῶνα,
δυνατοῖς δὲ καὶ καύματα,
ὅπως ὑπάρχοι τὰ αὐτὰ ταῦτα
οἰκεία τε καὶ αὐτοφυὴς ἑκάστῳ·
τὰ μὲν ὁπλαῖς,
τὰ δὲ [θριξὶν καὶ]
ἄλλοις δὲ δένδρων καρπούς,
τοῖς δὲ ῥίζας·
|
Ήταν, λοιπόν, κάποτε μια εποχή
που υπήρχαν θεοί,
δεν υπήρχαν όμως θνητά πλάσματα.
Και όταν ήλθε και γι' αυτά
ο καθορισμένος από τη μοίρα χρόνος
για
τη γέννηση τους,
οι θεοί πλάθουν αυτά
στο εσωτερικό της γης,
αφού έκαναν μείγμα από χώμα και φωτιά
και από όσα στοιχεία
αναμειγνύονται
με φωτιά και χώμα.
Και, όταν επρόκειτο να
οδηγήσουν αυτά στο φως,
διέταξαν τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα
και να τα εφοδιάσουν και να
μοιράσουν στο καθένα ιδιότητες, όπως ταιριάζει.
Ο Επιμηθέας όμως ζητεί ως χάρη από
τον Προμηθέα
να κάνει ο ίδιος τη διανομή·
«Και μόλις ολοκληρώσω τη διανομή», είπε, «κάνε επιθεώρηση»·
Και, αφού τον έπεισε έτσι,
κάνει τη διανομή.
Καθώς, λοιπόν, μοίραζε
σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς
ταχύτητα,
τα πιο αδύναμα όμως τα εφοδίαζε
με ταχύτητα·
και σε άλλα έδινε μηχανισμούς άμυνας,
ενώ για άλλα, επειδή τους έδινε
οργανισμό χωρίς μηχανισμούς άμυνας,
επινοούσε γι' αυτά κάποια άλλη ιδιότητα
για τη σωτηρία τους.
Όσα, δηλαδή, από αυτά
τα κάλυπτε με μικροκαμωμένο σώμα
σ' αυτά μοίραζε φτερά, για να φεύγουν,
ή υπόγεια κατοικία·
και
όσα μεγάλωνε κατά το μέγεθος,
με την ίδια ακριβώς ιδιότητα
εξασφάλιζε τη σωτηρία τους·
και τις άλλες (ικανότητες)
μ' αυτόν τον τρόπο τις μοίραζε κάνοντας
τες ισοδύναμες.
Και επινοούσε αυτά,επειδή πρόσεχε
μην εξαφανιστεί κάποιο γένος·
και, αφού τα εφοδίασε σε
ικανοποιητικό βαθμό με μέσα αποφυγής
της αλληλοεξόντωσης,
σοφιζόταν διάφορα προστατευτικά μέσα
για τις μεταβολές του καιρού
που προκαλούνται από το Δία,
ντύνοντας αυτά και με πυκνά
τριχώματα
και με σκληρά δέρματα, ικανά να
αντιμετωπίζουν την κακοκαιρία,
αλλά κατάλληλα και για τις ζέστες,
κι ακόμη, όταν πηγαίνουν στις φωλιές τους,
για να χρησιμεύουν για το καθένα αυτά τα ίδια (σαν) στρώμα και
σκέπασμα
και ταιριαστό και δοσμένο από τη
φύση·
και βάζοντας για υποδήματα
σε άλλα οπλές
και σε άλλα [τριχώματα και]
δέρματα σκληρά και χωρίς αίμα.
Ύστερα από αυτό προμήθευε τροφές
διαφορετικές στο κάθε είδος,
σε άλλα χορτάρι από τη γη,
σε άλλα καρπούς δέντρων
και σε άλλα ρίζες·
σε μερικά όμως επέτρεψε να είναι
τροφή τους το φάγωμα άλλων ζώων·
και σ' αυτά έδωσε μικρή
γονιμότητα,
ενώ
σ' εκείνα που τρώγονταν από αυτά
(έδωσε) μεγάλη γονιμότητα,
εξασφαλίζοντας
τη σωτηρία στο είδος τους.
|
v Νοηματικοί Άξονες
Ο πρωταγόρειος μύθος σχετικά με την εμφάνιση των ειδών στον
πλανήτη και την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους.
o
Ο σχηματισμός της εξωτερικής μορφής των έμβιων όντων από τους
θεούς στο εσωτερικό της γης.
o
Η ανάθεση στον Προμηθέα και στον Επιμηθέα του έργου να εφοδιάσουν
τα έμβια όντα με τις αναγκαίες για την επιβίωση τους ιδιότητες.
o
Η πρωτοβουλία του Επιμηθέα να αναλάβει εκείνος τη διανομή και ο
Προμηθέας να επιθεωρήσει το έργο του.
o
Η μέριμνα του Επιμηθέα να εξασφαλίσει την επιβίωση όλων των έμβιων
όντων.
v
Ερμηνευτική Προσέγγιση
Εισαγωγή
Στην ενότητα αυτή αρχίζει η έκθεση του περίφημου πολιτιστικού
μύθου του Πρωταγόρα σχετικά με τη δημιουργία των έμβιων όντων και τη
σταδιακή εξέλιξη του ανθρώπινου είδους από μια αρχέγονη, ημιάγρια και κτηνώδη
κατάσταση σ' εκείνη που χαρακτηρίζεται από τη δημιουργία αξιόλογου τεχνικού και
πνευματικού πολιτισμού και τη διαβίωση σε οργανωμένες πολιτικές κοινότητες.
Πρόκειται ουσιαστικά για τη διατύπωση μιας εξελικτικής θεωρίας, σύμφωνα
με την οποία ο άνθρωπος μεταβαίνει σταδιακά από ατελέστερες και απλούστερες
μορφές βίου σε τελειότερες και συνθετότερες.
Οι περισσότεροι
ιστορικοί της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας θεωρούν ότι ο συγκεκριμένος μύθος
που αποδίδεται από τον Πλάτωνα στον Πρωταγόρα, αποτελούσε τμήμα ενός οριστικά
πλέον χαμένου έργου του σοφιστή, απ' το οποίο είναι γνωστός μόνο ο τίτλος: Περὶ
τῆς ἐν ἀρχῇ καταστάσεως («Για την αρχική/αρχέγονη κατάσταση του ανθρώπου»).
«Ἦν γάρ ποτε χρόνος»
Η φράση «ἦν γάρ ποτε χρόνος» αποτελεί συνήθη στερεότυπη αρχή μυθολογικών διηγήσεων, αντίστοιχη με τη νεοελληνική
έκφραση «μια φορά κι έναν καιρό...». Η
φράση αυτή αποτελεί μέρος του σκηνικού, μια
εξωτερική, δηλαδή, διακόσμηση που περιβάλλει την τελεολογική εξήγηση του
Πρωταγόρα για τη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου.
Η λέξη «χρόνος» εννοεί την αρχή του χρόνου,
την αρχή της δημιουργίας, το σημείο εκείνο που ακολουθεί τη θεογονία,
δηλαδή τη γένεση των θεών.
·
Είναι χαρακτηριστικό πως στην
αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη υπάρχει μόνον θεογονία, και όχι κοσμογονία, όπως σε άλλες μυθολογίες ή στην
εβραιοχριστιανική Γένεση.
|
_ Ο
Πρωταγόρας προβάλλει την έννοια του χρόνου ως κυρίαρχου φυσικού
μεγέθους στο οποίο εγγράφεται η ύπαρξη των θεών και των θνητών όντων. Σύμφωνα
με τον πρωταγόρειο μύθο, η γέννηση των θεών (θεογονία) είχε προηγηθεί της
δημιουργίας των θνητών όντων («θεοὶ μὲν
ἦσαν, θνητὰ δὲ γένη οὐκ ἦν»).
«θεοὶ μὲν ἦσαν»
Ο Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής σε θέματα θρησκείας. Αυτό
σημαίνει ότι αρνούταν να εκφέρει άποψη σχετικά με την ύπαρξη ή τη μη ύπαρξη
θεών, με το επιχείρημα ότι η ανθρώπινη νόηση και οι αισθήσεις δεν επαρκούν για
τη διερεύνηση ενός τέτοιου ζητήματος[1]. Μάλιστα, στην αρχή του
έργου του Περὶ θεῶν, που δεν έχει διασωθεί, ο διάσημος σοφιστής ανέφερε
χαρακτηριστικά: «Για τους θεούς δεν μπορώ
να γνωρίζω ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν ούτε ποια μορφή έχουν· πολλά
είναι αυτά που μ' εμποδίζουν να αποκτήσω μια τέτοια γνώση, η έλλειψη δεδομένων
από τις αισθήσεις και η συντομία της ανθρώπινης ζωής».
Με
δεδομένο το θρησκευτικό αγνωστικισμό του Πρωταγόρα:
1) Η αναφορά στους θεούς αποτελεί το μυθολογικό επικάλυμμα της πρωταγόρειας διήγησης και θα μπορούσε
κάλλιστα να παραλειφθεί, χωρίς να αλλοιωθεί το ουσιαστικό περιεχόμενο της. Στην
πραγματικότητα, η αφήγηση που ακολουθεί είναι μια οξυδερκής ανθρωπολογική ανάλυση των απαρχών του
ανθρώπινου βίου και των διαδοχικών φάσεων εξέλιξης του, επενδυμένη με τη μορφή
ενός «μύθου». Με τον τρόπο αυτό, ο σοφιστής έχει τη δυνατότητα να παρουσιάσει
τις απόψεις του με αμεσότητα, παραστατικότητα και σαφήνεια.
2) Η παρουσία θεϊκών ή
υπερβατικών όντων στη μυθολογική του διήγηση έχει καθαρά συμβολικό/ αλληγορικό χαρακτήρα και εξυπηρετεί τις
ανάγκες της αφήγησης. Έτσι:
α) ο Δίας συμβολίζει τη νομοτέλεια που διέπει το
σύμπαν (φυσική νομοτέλεια ή κοσμική αναγκαιότητα) και η οποία ρυθμίζει τις
σχέσεις των όντων, εμψύχων και αψύχων, μεταξύ τους και εξισορροπεί τις ελλείψεις τους.
β)
ο Προμηθέας, ο Επιμηθέας, αλλά και ο Ερμής, που θα εμφανιστεί στη συνέχεια του
μύθου, είναι τα εκτελεστικά όργανα αυτής της νομοτέλειας.
3) Όπως φαίνεται και από τη συνέχεια του μύθου, ο Πρωταγόρας ενδιαφέρεται μάλλον να εξηγήσει πώς γεννήθηκε
το θρησκευτικό συναίσθημα παρά να ασχοληθεί με την ύπαρξη των θεών. Πάντως, ο Πρωταγόρας δεν υποστηρίζει
ότι οι θεοί είναι αιώνιοι· αντίθετα, όπως αφήνει να εννοηθεί, δημιουργήθηκαν και αυτοί («καὶ τούτοις») και απλώς υπήρχαν -ως δημιουργοί- πριν από τα θνητά γένη.
«θνητὰ δὲ γένη»
Εννοούνται
όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου, που
υπόκεινται στο θάνατο. Στον αντίποδα αυτών βρίσκονται οι θεοί, που είναι
αθάνατοι. Ενδεικτική είναι επ΄ αυτού η αντίθεση
«θεοῖ
μὲν ἦσαν, θνητὰ δὲ γένη οὐκ ἦν».
Η "εἱμαρμένη" στο μύθο του Πρωταγόρα
Στο μύθο του Πρωταγόρα η
"εἱμαρμένη" αναφέρεται δύο φορές: «χρόνος εἱμαρμένος» (2η
ενότητα) και «εἱμαρμένη ἡμέρα» (3η ενότητα).
α) Είναι στοχείο του μύθου που προσδιορίζει χρονικά την εξέλιξη.
β) Εκφράζει "το
πλήρωμα του χρόνου", τη μετάβαση
από μία εποχή σε άλλη, από μια μορφή ζωής σε άλλη, που ούτε στιγμιαία είναι
ούτε αυτόματη. Αν αφαιρέσουμε το περίβλημα του μύθου από την αφήγηση του
Πρωταγόρα, σημαίνει ότι το πέρασμα σε άλλο στάδιο γίνεται κάτω από την πίεση
της ανάγκης για επιβίωση ή βελτίωση της ζωής.
«γῆς ἔνδον»
Σύμφωνα με τον
πρωταγόρειο μύθο, η δημιουργία των έμβιων όντων, και συγκεκριμένα ο σχηματισμός
της εξωτερικής μορφής τους, έγινε από τους θεούς στο εσωτερικό της γης («τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ γῆς ἔνδον»). Πρέπει
να επισημανθεί ότι στη φράση αυτή η λέξη «γῆ» σημαίνει το σώμα, τη γήινη
σφαίρα, ενώ στη φράση «ἐκ γῆς καὶ πυρὸς» σημαίνει την ύλη, το χώμα.
1.
Η
φράση αυτή υποδηλώνει την αρχέγονη
αντίληψη της μητέρας-γης (γῆ παμμήτωρ), μέσα στα σπλάγχνα της οποίας
δημιουργήθηκαν όλα τα έμβια όντα [Δημήτηρ < Δᾶ (γῆ) + μήτηρ = η μάννα γη, η
θεά της βλάστησης και της καρποφορίας]. Στον μητρικό κόλπο της γης αποδίδεται η δημιουργία όλων των οργανισμών,
ζώων και φυτών, και από αυτόν αναδύονται τα είδη των ζώων και φυτών.
2.
Πρόκειται για άποψη η οποία απηχεί την ευρέως
διαδεδομένη στην αρχαιότητα αντίληψη για τον αυτοχθονισμό των ανθρώπων. Με βάση αυτήν, οι πρώτοι άνθρωποι
γεννήθηκαν/βγήκαν μέσα από τη γη, τη μητέρα όλων των έμβιων όντων. Ορισμένοι
μάλιστα από αυτούς την έκαναν στη συνέχεια πατρίδα τους. Οι αρχαίοι Έλληνες
θεωρούσαν ότι το να είναι κάποιος γέννημα και θρέμμα της γης στην οποία ζούσε
αποτελεί σημάδι ευγενικής καταγωγής,
στοιχείο υπεροχής έναντι των
υπολοίπων. Επίπλέον, πίστευαν ότι ανάμεσα στον άνθρωπο και τη γη η οποία τον
γέννησε υφίσταται μια ιδιαίτερη σχέση, ανάλογη μ' εκείνη της μητέρας και των
παιδιών της. Παραδείγματα αυτής τής αντίληψης:
α)
Ο μύθος
του Κάδμου
που έσπειρε
τα δόντια
ενός δράκου
από
τα οποία
φύτρωσαν
οι πάνοπλοι
Καδμείοι.
β)
Οι Αθηναίοι υπερηφανεύονταν ότι ήταν αυτόχθονες,
πβ.
Θουκυδίδη
Ἐπιτάφιος
ΙΙ,
36 («οἱ
αὐτοὶ
αἰεὶ
οἰκοῦντες») Ο μύθος σχετικά με τον αυτοχθονισμό
των Αθηναίων ήταν ιδιαίτερα προσφιλής σ' εκείνους και η μνεία σ' αυτόν αρκετά
συχνή στην αττική γραμματεία.
ἐκ γῆς καὶ πυρός... καὶ τῶν ὅσα πυρὶ και γῇ κεράννυται»
Τα θνητά όντα γεννιούνται
από κοσμογονικά στοιχεία από τα οποία τα σπουδαιότερα είναι το χώμα και η
φωτιά. Για την παρουσίαση των στοιχείων αυτών στο κείμενο χρησιμοποιείται χιαστό σχήμα: «ἐκ γῆς καὶ πυρός... καὶ τῶν ὅσα πυρὶ και γῇ». Το χώμα, πυκνότερο στοιχείο,
παραπέμπει στη μητέρα – γη, που γονιμοποιεί και δίνει ευφορία και ανάπτυξη στα
όντα. Η φωτιά, αραιότερο στοιχείο, αποδίδει την αστείρευτη ενέργεια, την αέναη
κίνηση, η οποία δίνει ζωή στα όντα, τα συγκροτεί σε ύπαρξη ή τα μεταβάλλει ως
είδος. Ό,τι ζωντανό προκύπτει ως σύνθεση των κοσμογονικών στοιχείων είναι
θνητό, έχει αρχή και τέλος ύπαρξης.
Επιπρόσθετα,
σύμφωνα πάντα με τον πρωταγόρειο μύθο, το υλικό, που οι θεοί χρησιμοποίησαν για
τον σχηματισμό των έμβιων όντων, προήλθε από την ανάμειξη στοιχείων εκείνων, τα
οποία αποτέλεσαν κατά τους φυσικούς φιλοσόφους (Παρμενίδης, Εμπεδοκλής,
Δημόκριτος) την αρχική ύλη για τη δημιουργία του σύμπαντος. Πρόκειται για τη φωτιά και το χώμα και όσα παράγονται από την πρόσμειξη τους, δηλαδή το νερό και ο αέρας («ἐκ γῆς καὶ πυρὸς
μείξαντες καὶ τῶν ὅσα πυρὶ καὶ γῇ κεράννυται»). Για τους προσωκρατικούς
φιλοσόφους αυτά είναι τα τέσσερα στοιχεία
από τα οποία δημιουργήθηκε το σύμπαν.
«Ἐπειδή δ' ἄγειν αὐτά... καὶ οὕτω πείσας νέμει»
Οι θεοί, αφού ολοκλήρωσαν
στο εσωτερικό της γης τον σχηματισμό της εξωτερικής μορφής των ζωικών ειδών,
ανέθεσαν από κοινού στον Προμηθέα και στον αδελφό του Επιμηθέα το έργο να
εφοδιάσουν κάθε ένα από αυτά με τις απαραίτητες για την επιβίωση τους
βιολογικές ιδιότητες. Στην ανάθεση τού έργου τής διανομής ιδιοτήτων
παρατηρείται πρωθύστερο σχήμα: «κοσμῆσαί τε καὶ νεῖμαι δυνάμεις ἑκάστοις»
(αφού η «κόσμησις» λογικά έπεται τής διανομής).
Ο
Επιμηθέας όμως, ο οποίος, όπως θα φανεί στη συνέχεια του μύθου, δεν διακρινόταν
για την προνοητικότητα και την ευφυΐα του, έπεισε τον Προμηθέα να διανείμει
μόνος του τα βιολογικά χαρίσματα (θεϊκά δώρα) στα έμβια όντα κι εκείνος να
αρκεστεί στην επιθεώρηση του έργου του («Προμηθέα
δὲ παραιτεῖται ... νέμει.»)
Προμηθέας
και Επιμηθέας
Ο Προμηθέας και ο
Επιμηθέας ήταν Τιτάνες (μυθικά όντα), γυιοι του Τιτάνα Ιαπετού και της
Ωκεανίδας Κλυμένης.
1. Σύμφωνα
με την επικρατέστερη μυθολογική παράδοση, ο Προμηθέας πολέμησε στο πλευρό του Δία στον αγώνα
του κατά των Τιτάνων για την κυριαρχία στον κόσμο (Τιτανομαχία). Στη συνέχεια,
όμως, αντιτάχθηκε στην απόφαση του Ολύμπιου θεού να αφήσει απροστάτευτο το
ανθρώπινο είδος. Προκειμένου να σώσει τους ανθρώπους από βέβαιο αφανισμό, τους
δώρισε τη φωτιά και τους δίδαξε τις τέχνες και τις επιστήμες. Για την ενέργεια
του αυτή τιμωρήθηκε σκληρά από τον Δία.
2. Για
τον Επιμηθέα λέγεται ότι οι θεοί του έδωσαν για σύζυγο την Πανδώρα, η
οποία με την περιέργεια της προκάλεσε πλήθος συμφορών στους ανθρώπους.
Τα ονόματα των δύο Τιτάνων
είναι δηλωτικά των ιδιαίτερων γνωρισμάτων του χαρακτήρα τους («ὁμιλοῦντα
ὀνόματα»). Συγκεκριμένα:
·
Το όνομα «Προμηθεύς» παράγεται από τα πρό + μῆτις / μήδομαι
(=σκέφτομαι)[2],
δηλαδή σημαίνει «αυτόν που σκέφτεται εκ των προτέρων», «εξετάζει όλες τις παραμέτρους μιας πράξης, πριν προβεί
στην τέλεση της». Επομένως, ο Προμηθέας ήταν ευφυής και προνοητικός, γι' αυτό
και η αποστολή του ήταν να προ – νοεί και να προ –βλέπει και όχι να επι -
βλέπει. Αποκαλείται σοφώτατος των Τιτάνων, «αἰολόμητις».
·
Το όνομα «Ἐπιμηθεύς» παράγεται από τα ή ἐπί + μῆτις / μήδομαι
(=σκέφτομαι)[3],
δηλαδή σημαίνει «αυτόν που σκέφτεται εκ των υστέρων», «αναλογίζεται τις συνέπειες
μιας πράξης, αφού προβεί στην εκτέλεση της». Από αυτό γίνεται φανερό ότι ο
Επιμηθέας ήταν απερίσκεπτος, γι' αυτό και η αποστολή του ήταν να επί - βλέπει
και όχι να προ - βλέπει. Αποκαλείται «ἁμαρτίνοος».
Æ Από
τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι ο Επιμηθέας, με την πρόταση στον αδελφό του
να διανείμει ο ίδιος τα θεϊκά δώρα στα έμβια όντα, προκάλεσε αντιστροφή των αρμοδιοτήτων τους. Η
πρωτοβουλία του αυτή θα υπονομεύσει την ορθή εκτέλεση της αποστολής που οι θεοί
τους είχαν αναθέσει (προοικονομία).
Στο χωρίο αυτό
παρουσιάζεται η διανομή τού Επιμηθέα, με χαρακτηριστική επανάληψη τού ρήματος «νέμω» («νέμει
… νέμων δὲ», «νεῖμαι … νείμαντος δε μου») .Όσον αφορά στα ζώα, η διανομή
που έκανε ο Επιμηθέας ήταν σοφή, αφού πέτυχε την αντισταθμιστική και ισόρροπη
κατανομή εφοδίων για τη διαιώνιση όλων των ειδών. Έτσι η επινοητικότητα του
Επιμηθέα σε σχέση με το ζωικό βασίλειο εκδηλώνεται ως εξής:
Παρέχει
μέσα προφύλαξης από τους εχθρούς (τα άλλα ζώα): «Νέμων δὲ ... ἀϊστωθείη·»: Για να προφυλάξει τα ζώα
από τα άλλα ζώα, έδωσε:
ü σε
άλλα σωματική δύναμη,
ü σε
άλλα, που ήταν αδύναμα, ταχύτητα,
ü σε
άλλα όπλα, όπως νύχια, δόντια, κέρατα, οπλές,
ü
σε άλλα μικρό σώμα, και ως όπλα για να αντιμετωπίζουν τους
κινδύνους, φτερά ή υπόγεια κατοικία,
ü
σε άλλα μεγάλο σώμα, και ως όπλο για να αντιμετωπίζουν τους
κινδύνους, το ίδιο το μέγεθός τους.
‚ Δίνει μέσα προστασίας από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες: «ἐπειδὴ δὲ αὐτοῖς ... καὶ ἀναίμοις.»
Για να προφυλάξει τα ζώα
από την εναλλαγή των εποχών και τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες, που προέρχονται
από τον Δία, έδωσε:
§
σε άλλα πλούσιο τρίχωμα,
§
σε άλλα σκληρό δέρμα,
§
σε άλλα σκληρό δέρμα και χωρίς αίμα (πχ. φολίδες, λέπια)
ü
Είναι χαρακτηριστική η προσωποποίηση
των τριχωμάτων και δερμάτων στο κείμενο : «θριξὶν καὶ στερεοῖς δέρμασιν,
ἱκανοῖς μὲν ἀμῦναι χειμῶνα, δυνατοῖς δὲ καὶ καύματα»
ƒ Φροντίζει
για την εξασφάλιση τροφής: «Τοὐντεῦθεν
... ἄλλων βοράν·»
Φρόντισε να δώσει διαφορετικά είδη τροφής σε κάθε ζωικό είδος, για να μην εξαντληθούν συγκεκριμένα είδη διατροφής. Έτσι, έδωσε τη δυνατότητα:
Φρόντισε να δώσει διαφορετικά είδη τροφής σε κάθε ζωικό είδος, για να μην εξαντληθούν συγκεκριμένα είδη διατροφής. Έτσι, έδωσε τη δυνατότητα:
·
στα φυτοφάγα ζώα να τρώνε χόρτα, καρπούς δέντρων ή ρίζες
·
στα σαρκοφάγα ζώα να τρώνε τις σάρκες άλλων ζώων.
„ Μεριμνά
για την αναπαραγωγική ικανότητα, με γνώμονα την ισορροπία του οικοσυστήματος: «καὶ τοῖς μὲν ὀλιγογονίαν ... τῷ γένει
πορίζων.»
Προκειμένου να
εξασφαλιστεί η ισορροπία στη φύση και η διαιώνιση όλων των ειδών, έδωσε:
α) ολιγογονία, δηλαδή
μικρή γονιμότητα, στα σαρκοφάγα ζώα και
β) πολυγονία, δηλαδή
μεγάλη γονιμότητα, σε όσα γίνονται βορά άλλων ζώων.
«τὰς ἐκ Διὸς ὥρας»
Οι αρχαίοι πίστευαν ότι ο
Δίας προκαλούσε όλα τα μετεωρολογικά φαινόμενα και διαμόρφωνε τις εποχές του
χρόνου, που ήταν και κόρες του (Ὧραι).
ü Ενδεικτικά
στοιχεία αυτής της αντίληψης:
α) οι χαρακτηρισμοί –τυπικά επίθετα που αποδίδονταν στο Δία
(νεφεληγερέτης, ὑψιβρεμέτης, τερπικέραυνος, κ. ά.)
β) η ιδέα τής «διοσημίας»
[< διο- (Διός) + σῆμα < σημαίνω]: φυσικό ή καιρικό φαινόμενο (λ.χ.
ανεμοστρόβιλος, βροντή) που οι αρχαίοι αντιμετώπιζαν ως μήνυμα από του θεούς ή
οιωνό που προανήγγειλε το μέλλον.
ὥρα (Η
λέξη παράγεται από την ίδια ινδοευρωπαϊκή ρίζα από την οποία στα αγγλικά
παράγεται η λέξη year,
το έτος)
1) ορισμένος
χρόνος, χρονική περίοδος που
ορίζεται από τους φυσικούς νόμους, περίοδος του έτους, του μήνα, της ημέρας·
2) μέρος
της ημέρας ή του ημερονυκτίου.
3) εποχή
του έτους [οι αρχαίοι Έλληνες διέκριναν τρεις εποχές του χρόνου:
i.
το ἔαρ, δηλαδή την άνοιξη,
ii.
το θέρος, δηλαδή το
καλοκαίρι, (την ὀπώραν, το φθινόπωρο,
την θεωρούσαν μάλλον ως ακμή του καλοκαιριού)
iii.
και τον χειμῶνα,
4) η
ακμή του έτους·
5) Επειδή
η λέξη χρησιμοποιούνταν ιδιαίτερα για να δηλώσει την καλύτερη εποχή του χρόνου,
6) κατέληξε
επίσης να σημαίνει, όπως η λέξη καιρός, την κατάλληλη ώρα, τη σωστή στιγμή,
7)
8) Στη
μυθολογία, οι Ώρες, κόρες του Δία και της Θέμιδος, ήταν η Ευνομία, η
Δίκη και η Ειρήνη. Αυτές
α. προστάτευαν τις εποχές
του έτους και
β. τους καρπούς κάθε εποχής, και
γ. θεωρούνταν αιτίες της ωριμότητας και
της τελειότητας όλων των φυσικών πραγμάτων,
δ. κυρίως δε της ακμής και της ομορφιάς του ίδιου του ανθρώπου.
|
«ἐπανισῶν
ἔνεμεν»
α)
Ο ιδεολογικός πυρήνας του μύθου στο εδάφιο αυτό συνίσταται στη
σκόπιμη ισορροπία που χαρακτηρίζει
τον ζωικό κόσμο. Μάλιστα, η τελική ισορροπία του οικοσυστήματος προκύπτει από
την εναρμόνιση των αντιθέτων (διαφαίνεται
η θέση του Ηράκλειτου, για την «παλίντονον / ἀφανῆ ἁρμονίην»).
β) Γίνεται φανερό μέσω του
μύθου ότι στη φύση ισχύει ο νόμος
της αναπλήρωσης, σύμφωνα με τον οποίο μια αδυναμία αναπληρώνεται από μια
ικανότητα. Συγκεκριμένα:
·
όσα ζώα έχουν δύναμη, δεν χρειάζονται ταχύτητα
·
η ταχύτητα αντισταθμίζει την αδυναμία
·
τα φτερά ή η υπόγεια κατοικία αντισταθμίζουν το μικρό σωματικό
μέγεθος
·
τα όπλα (μηχανισμοί άμυνας) αντισταθμίζουν την έλλειψη δύναμης και
ταχύτητας
·
όσα έχουν μεγάλο σωματικό μέγεθος, σώζονται χάρη σ’ αυτό
·
δίνονται διαφορετικά είδη τροφής σε κάθε είδος ζώου, για να μην
εξαντληθούν συγκεκριμένα είδη διατροφής
·
σε αυτά που γίνονται βορά άλλων ζώων δίνεται η δυνατότητα να
γεννούν πολλούς απογόνους
·
όσα τρέφονται με άλλα ζώα, γεννούν λίγους απογόνους
ü Βέβαια,
τα ζώα οπλίστηκαν από την αρχή με τις απαραίτητες ιδιότητες, όσο βρίσκονταν
ακόμη στο εσωτερικό τής γης. Επομένως, αποσυμβολίζοντας το μύθο, συνάγεται ότι
ο μηχανισμός της αναπλήρωσης δεν προήλθε από τον αγώνα τους για επιβίωση, αλλά
είναι μέρος τής φυσικής νομοτέλειας.
γ) Ο
Πρωταγόρας διακρίνει μια τελεολογική
τάση στη φύση: κατ' αυτόν, οτιδήποτε συμβαίνει στο σύμπαν έχει κάποιο σκοπό
(αρχαία ελληνικά: τέλος) να εκπληρώσει[4]. Γι’ αυτό εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης. Εξηγεί,
δηλαδή, τις ιδιότητες και τις ικανότητες ανάλογα με τον σκοπό που υπηρετούν και
τη λειτουργία που επιτελούν. Η τελεολογική
εξήγηση της αντισταθμιστικής και σύμμετρης κατανομής των ιδιοτήτων στα ζώα,
που επιχειρεί ο Πρωταγόρας, γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτή στη χρήση της γλώσσας:
ü
με το πλήθος αντιθετικών
σχημάτων («τοῖς μὲν ἰσχύν ... τοὺς δ’
ἀσθενεστέρους τάχει ἐκόσμει», «τοὺς δὲ ὥπλιζε, τοῖς δ’ ἄοπλον διδοὺς φύσιν»)
και
ü
προσδιορισμών
του τελικού αιτίου («εἰς σωτηρίαν», «ὅπως
ὑπάρχοι...»).
δ) Η
ποικιλία των ζωικών ειδών με διαφορετικές ιδιότητες και ικανότητες δείχνει ότι
στον ζωικό κόσμο επικρατεί συνεχής
αγώνας για επιβίωση, ένας διαρκής πόλεμος για την ύπαρξη. Υπονοείται,
μάλιστα, η ιδέα της εξαφάνισης και της διατήρησης των ειδών («μή τι γένος
ἀϊστωθείη», «σωτηρίαν τῷ γένει πορίζων»).
v ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ-ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ
Ø Γλωσσικές Οικογένειες
·
Εἰμί
Ομόρριζα: ουσία,
(συν-, απ-, εξ-)ουσία, όντως, ουσιώδης, ουσιαστικός, εσθλός, ετυμολογία,
ετυμηγορία.
Συνώνυμα:
γίγνομαι, ζῶ, ὑπάρχω.
Αντώνυμα:
ἄπειμι.
·
Μείγνυμι
Ομόρριζα: μείξη,
ανάμειξη, πρόσμειξη, μείγμα, μικτός, μιγάς, μιγαδικός, σμίγω, αμιγής.
Συνώνυμα:
κεράννυμι, συνάπτω, συναρμόττω.
- Κεράννυμι:
Ομόρριζα: κράση,
κράμα, κρασί, κρατήρας, κέρασμα, ακέραστος, εύκρατος, άκρατος (οίνος),
ιδιοσυγκρασία.
Συνώνυμα: μείγνυμι,
συγχέω, φύρω.
- Πείθω
Ομόρριζα: πειθώ,
πείσμα, πεισματάρης, πεισματικός, πειστικός, πίστη, πιστός, άπιστος, έμπιστος,
εύπιστος, δύσπιστος, εμπιστοσύνη, απιστία, δυσπιστία, ευπιστία, πιθανός,
πιθανότητα, απίθανος, πεποίθηση.
Αντώνυμα: βιάζομαι,
αναγκάζω.
- Ἄγω
Ομόρριζα :
αγωγή (ανά-, δι-, προσ-, εισ-, εξ-, συν-, προ-, κατ-, μετ-, παρ-, επ-, απ-,
υπ-) αγωγή, αγωγός, παιδαγωγός, ευάγωγος, ανάγωγος, αγέλη, αγώνας, αγώγιμος,
άμαξα, άξονας, (προσ-, εισ-) ακτέος, επείσακτος, παρείσακτος, σύναξη,
παρθεναγωγείο, υδραγωγείο, καταγώγιο, λοχαγός, ξεναγός, χορηγός, στρατηγός.
Συνώνυμα: κομίζω,
οδηγπῶ, φέρω, ἡγοῦμαι,
Αντώνυμα:
ἀφίημι, καταλείπω.
- Νέμω
Ομόρριζα :
νόμος, νομή (δια-, κατά-) νομή, νόμιμος, νομικός, παράνομος, σύννομος, άνομος,
νομιμοποιώ, ανέμητος (=αδιαίρετος), νέμεση, νομός, νομάς, νομαδικός,
διανομέας, αδιανέμητος.
Συνώνυμα: (α. μοιράζω:) διαδίδωμι, διαμερίζω, παρέχω
(β. βόσκω:) βόσκω, ποιμαίνω, βουκολῶ
(γ. κυβερνώ:)
διοικῶ
Αντώνυμα: λαμβάνω,
αφαιρῶ, καρποῦμαι
- Μηχανῶμαι
Ομόρριζα :
αμήχανος, μηχανικός, μηχάνημα, βιομήχανος, βιομηχανικός, πολυμήχανος.
Συνώνυμα: ἐπινοῶ,
εὑρίσκω, τεχνῶμαι.
? Ετυμολογικά-
Παράγωγα
§ Γένη,
γενέσεως, γένος, ὀλιγογονίαν, πολυγονίαν, γένει < γίγνομαι: γέννηση, γενεά, γενιά, γενέτειρα,
γενετήσιος, γενέθλιος, γηγενής, εγγενής, συγγενής, γενικός, γόνος, γονέας,
γονικός, γονίδιο, γόνιμος, γονιμότητα, υπογονιμότητα, νεογνό, γνήσιος
§ εἱμαρμένος
< μείρομαι: μέρος,
μερίδα, μερίδιο, μερικός, μερτικό, μέρισμα, απόμερος, παράμερος, επιμερισμός,
καταμερισμός, μοίρα, μοιραίος, άμοιρος, δύσμοιρος, κακόμοιρος, μεμψίμοιρος,
μοίραρχος, μοιρολό(γ)ι, μοιρολάτρης, μοιρολατρικός, μοιρασιά, μοίρασμα,
μοίραρχος, μοιρογνωμόνιο, μόριο, συμμορία
§ προσέταξαν
< πρὸς + τάττ(σσ)ω: τάγμα,
διάταγμα, πρόσταγμα, σύνταγμα, διαταγή, επιταγή, προσταγή, συνταγή, υποταγή,
νομοταγής, άτακτος, απότακτος, ανυπότακτος, ανάταξη, παράταξη, σύνταξη, ένταξη,
πρόταξη, επίταξη, μετάταξη, ανακατάταξη, αταξία, (αρχι)συντάκτης, συντακτικό,
επιτακτικός, τακτός.
§ ἐπίσκεψαι
< ἐπὶ + σκοπέω -ῶ: σκοπός,
σκοπιά, σκόπιμος, σκόπελος, σκέψη, σκεπτικός, σκεπτικισμός, απερίσκεπτος,
αυτοσκοπός, κερδοσκόπος, οιωνοσκόπος, καιροσκόπος, ωροσκόπος, άσκοπος,
επίσκοπος, κατάσκοπος, πρόσκοπος, ανασκόπηση, βιντεοσκόπηση, επισκόπηση,
προεπισκόπηση, δημοσκόπηση, βυθοσκόπηση, ακτινοσκόπηση, βολιδοσκόπηση,
κερδοσκοπία, κατασκοπία, τηλεσκόπιο, περισκόπιο, στηθοσκόπιο, μικροσκόπιο,
ωροσκόπιο, σκοποβολή, σύσκεψη, συνδιάσκεψη, περίσκεψη, επίσκεψη, επισκέψιμος,
σκεπτικιστής
§ προσῆπτεν
< πρὸς + ἅπτω: αφή,
επαφή, συναφής, συνάφεια, απτός, αψίδα, αψιμαχία, αψίκορος, σύναψη, επισύναψη,
έξαψη, άναμμα, προσάναμμα, αναπτήρας, αφθώδης
§ διδοὺς
< δίδωμι: δόση,
παράδοση, έκδοση, μετάδοση, δοσολογία, δωσίλογος, μισθοδοσία, λογοδοσία,
ηλεκτροδότηση, σηματοδότης, δότης, αιμοδότης, καταδότης, εκδοτικός, αποδοτικός,
ενδοτικός, μεταδοτικός, δώρο, δωροθέτης, δωρεά, δωροδοκία, ανέκδοτος,
παραδοτέος
§ ἀμφιεννὺς
< ἀμφιέννυμι < ἀμφὶ + ἔννυμι/ἐννὺω: άμφιο, αμφίεση, μεταμφίεση, ιμάτιο,
ιματιοθήκη
§ ἦλθεν/
ἰοῦσιν < εἶμι/ἔρχομαι: ερχομός,
έλευση, προσέλευση, διέλευση, ανεξίτηλος, ισθμός, εισιτήριο, εξιτήριο,
προσηλυτισμός, προσιτός, ιταμός, αμαξιτός
§ οἰκεία
< οἶκος: οίκημα,
οίκηση, ιδιοκατοίκηση, διοίκηση, συγκατοίκηση, μετοίκηση, οικία, κατοικία,
μονοκατοικία, πολυκατοικία, συνοικία, αποικία, παροικία, ένοικος, περίοικος,
κάτοικος, συγκάτοικος, μέτοικος, οικισμός, οικιστικός, αποικισμός,
αποικιστικός, οικοδεσπότης, οικογένεια, οικότροφος, οικόπεδο, οικοσκευή,
οικόσημο, οικονομία, οικόσιτος, οικουμένη, οικολογία, οικόσημο
§ βορὰ
< βιβρώσκω: βρώση,
αιμοβόρος, σαρκοβόρος, χρονοβόρος, βάραθρο
Ø Ετυμολόγηση Λέξεων
θνητός < θνῄσκω
γένος < γίγνομαι
τυπῶ < τύπος
κοσμῶ < κόσμος
δύναμις <
δύναμαι
τάχος < ταχύς
ἀσθενής <
ἀ
- στερ. + σθένος
ὁπλίζω < ὅπλον
ἄοπλος < ἀ - στερ. +
ὅπλον
φύσις < φύω
μηχανῶμαι <
μηχανή
ἀμπίσχω <
ἀμφί
+ ἴσχω/ἔχω
πτηνός < πέτομαι
φυγή < φεύγω (αορ.
β’ἔ-φυγ-ον)
κατάγειος <
κατά
+ γῆ
οἴκησις <
οἰκέω-ῶ
μέγεθος <
μέγας
εὐλάβεια <
εὐλαβής<εὖ
+ λαμβάνω
ἀϊστωθείη
<
ἀ- στερ. + ἰδεῖν
(αορ. β’ εἶδον)
ἀλληλοφθορία
< ἀλληλόφθορος
<
ἀλλήλους + φθείρω
|
εὐμάρεια < εὐμαρής
< εὖ + μάρη = χέρι
δέρμα < δέρω
ἱκανός <
(ἀφ-)ἱκνοῦμαι
χειμών < χεῖμα
καῦμα < καίω
δυνατός <
δύναμαι
στρωμνή <
στρώννυμι
οἰκεῖος <
οἶκος
αὐτοφυής <
αὐτός
+ φύω
ὁπλή < ὅπλον
ἄναιμος <
ἀ
- στερ. + αἷμα
ἐκπορίζω <
ἐκ
+ πορίζω < πόρος
βοτάνη < βόσκω
τροφή < τρέφω
βορά < βιβρώσκω
ὀλιγογονία <
ὀλιγόγονος<
ὀλίγος +
γίγνομαι
|
v ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στα ΘΕΜΑΤΑ για ΣΥΖΗΤΗΣΗ
1. Στον μύθο του
Πρωταγόρα, ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότερο προικισμένο
βιολογικά ον. Συζητήστε αυτή την παρουσίαση και αναζητήστε τα χαρακτηριστικά
εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει, να διαφοροποιηθεί από τα
άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό.
Είναι γεγονός ότι ο άνθρωπος, τη στιγμή που έρχεται στον κόσμο,
είναι το ασθενέστερο σωματικά και λιγότερο προστατευμένο έμβιο ον του πλανήτη.
Έχει προικιστεί όμως από τη φύση μ' ένα μοναδικό χάρισμα, τη νόηση/λογική, η
οποία του επιτρέπει όχι απλώς να επιβιώσει, αλλά και να ξεχωρίσει από τα
υπόλοιπα έμβια όντα, κατακτώντας μια ανώτερη μορφή ζωής. Πιο συγκεκριμένα, ο
άνθρωπος, χάρη στην έμφυτη νοημοσύνη του, εξασφαλίζει επαρκείς πόρους διατροφής
και μέσα προστασίας από τις αντιξοότητες του φυσικού περιβάλλοντος, ασκεί τις
πρακτικές τέχνες δημιουργώντας αξιόλογο τεχνικό πολιτισμό. Επίσης, αρθρώνει
λόγο σχηματίζοντας γλωσσικό σύστημα, που αποτελεί τον βασικότερο κώδικα
επικοινωνίας με τους συνανθρώπους του αλλά και τον σημαντικότερο παράγοντα για
τη δημιουργία πνευματικού πολιτισμού. Τέλος, συγκροτεί πολιτικές κοινωνίες
θεσπίζοντας νόμους, δηλαδή κώδικες ηθικής συμπεριφοράς.
2. Διαβάστε το απόσπασμα
της Θεογονίας του Ησιόδου για τον Προμηθέα.
ΗΣΙΟΔΟΥ, ΘΕΟΓΟΝΙΑ
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ
Κι' ο Ιαπετός του Ωκεανού την κόρη την
ομορφοστράγαλη Κλυμένη επήρε· ανέβηκε μαζί της στο γαμήλιο το κρεβάτι, κι' αυτή
τον Άτλαντα του γέννησε το γιο με την ατρόμαχτη ψυχή· του γέννησε και τον
μεγαλοφάνταστο Μενοίτιο και τον Προμηθέα τον εύστροφο και γρήγορο στο νου, και
τέλος τον αδέξιο τον Επιμηθέα, που απ' την αρχή συμφορά στάθηκε για τους
ανθρώπους που τους τρέφει το ψωμί (512), γιατί εδέχτηκε αυτός πρώτος την
παρθένα πούπλασεν ο Δίας. Τον ασεβή Μενοίτιον ο Δίας με το μακρύ το βλέμμα
γκρέμισε μέσ' στο βυθό του Ερέβους, με τον φλογόβολο χτυπώντας κεραυνό, για το
ξεφρένιασμα και την ασύγκριτη τη δύναμί του (516). Ο Άτλας, σ' ανάγκη
υποταγμένος τρομερή, ορθός στα πέρατα της γης, μπροστά στις λιγερόφωνες τις
Εσπερίδες, κρατάει τον πλατύτατο ουρανό με το κεφάλι και τ' ακάματά του χέρια·
γιατί την κλήρα τούτη νάχη τώρισε ο βαθύβουλος ο Δίας (520). Όσο και για τον
Προμηθέα πούχε τα πολλά σοφίσματα, μ' αφεύγατα δεσμά, βαρύμοχτα δεσμά, τον
έδεσε και με κολώνα τον εκάρφωσε μπηγμένην ως τη μέση· και καταπάνω του απλοφτέρουγο
ξεσήκωσε αετό· κι' αυτός το σκώτι τούτρωγε το αθάνατο· κι' όσο τη μέρα τούτρωγε
το τεντοφτέρουγο όρνιο, ολονυχτίς μεγάλωνε και πάντα ήταν ακέριο (525). Μα τ'
όρνιο τούτο, της Αλκμήνης της ομορφοστράγαλης ο γιος, ο Ηρακλής, το σκότωσε κι'
από τη μαύρη τούτη αρρώστια λύτρωσε του Ιαπετού τον γιο και τον λευτέρωσε απ'
τα πάθη, κι' όχι χωρίς το θέλημα του Ολύμπιου Δία πόχει τον υπέρτατο τον θρόνο
και που ήθελε τη δόξα του Ηρακλή του Θηβογεννημένου ακόμα μεγαλύτερη, παρά
μπροστά, στη γη την πολυθρέφτρα (531)· με τη φροντίδα τούτη τίμησε τον
μεγαλόδοξό του γιο, κι' αν κι' ήταν ωργισμένος, τη χολή παράτησε πούχε του
Προμηθέα, γιατί συναγωνίζονταν στο νου τον ίδιον αυτόν, τον γιο του Κρόνου, π'
ακέριος αναβράζει από το μέγα θάρρος (534).
Ήτανε τότε που κανόνιζαν στη Μηκώνη
τις σχέσεις τους οι θεοί και οι θνητοί άνθρωποι. Τότε λοιπον με μεγάλη του
προθυμία μοίρασε ένα μεγαλόσωμο βώδι ο Προμηθέας και θέλησε να ξεγελάση το νου
του Δία. Για το ένα απ' τα δυο μέρη έβαλε τα κρέατα και τα εντόσθια τα παχιά
μέσα σε ξύγκι και τα σκέπασε με την κοιλιά του βωδιού· για τ' άλλο, με τα δόλια
τα σοφίσματά του πήρε τ' άσπρα κόκκαλα του βωδιού, τα ταχτοποίησε και τάβαλε
χάμου κι' αυτά, σκεπάζοντάς τα μ' άσπρο ξύγκι (541). Πάνω σ' αυτό λοιπόν του
μίλησε ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων και του είπε: — «Γιε του Ιαπετού,
πιο δοξασμένε απ' όλους τους αφέντες, στάθηκες, φίλε, μεροληπτικός στο μοίρασμά
σου τούτο» (544).
Έτσι, μαλώνοντάς τον, είπε ο Δίας
πόχει τις αιώνιες τις βουλές. Κι' ο Προμηθέας με τους δόλιους στοχασμούς, τούπε
χαμογελώντας μ' αλαφρό χαμόγελο και μ' άγρυπνο το νου του στην απάτη που
μηχανευόταν:
— «Δία πανένδοξε κι' απ' όλους τους αθάνατους θεούς ο πιο μεγάλος, να, διάλεξε από τούτες τη μερίδα π' αγαπά η ψυχή σου» (549).
— «Δία πανένδοξε κι' απ' όλους τους αθάνατους θεούς ο πιο μεγάλος, να, διάλεξε από τούτες τη μερίδα π' αγαπά η ψυχή σου» (549).
Έτσι, με την απάτη στο μυαλό, του
μίλησε· κι' ο Δίας πόχει τις αιώνιες βουλές, ένιωσε, δεν του ξέφυγεν η απάτη·
κι' έβαλε το κακό στο νου για τους θνητούς ανθρώπους, που κι' αποφασισμένος
ήταν να το κάμη. Με τα δυο χέρια σήκωσε τ' άσπρο ξύγκι· κι' η οργή δεξιά —
ζερβά του πήρε την ψυχή και την καρδιά του μαύρισε χολή, σαν είδε τ' άσπρα του
βωδιού τα κόκκαλα και πως την έπαθε απ' τη δόλια τέχνη (555). Κι' είν' απ' αυτό
που στους αθάνατους θεούς στη γη τα έθνη των ανθρώπων κόκκαλα άσπρα στους
βωμούς τους φλογερούς επάνω καίνε. Και με καρδιά λοιπόν πολύ βαρειά, ο Δίας,
που τα νέφη συμμαζεύει, του είπε: — «Α, γιε του Ιαπετού, πούσαι σοφός καθώς
κανένας άλλος, βλέπω, καλέ μου φίλε, πως την τέχνη της απάτης δεν λησμόνησες
ακόμη» (560).
Μετάφραση: Παναγή Λεκατσά
Συγκρίνετε τις αφηγήσεις του Ησιόδου και του Πρωταγόρα.
Ανάμεσα στην αφήγηση του Πρωταγόρα και στην αντίστοιχη του Ησιόδου
παρατηρούνται οι ακόλουθες ομοιότητες:
1) Ο χαρακτηρισμός που αποδίδεται στους δύο Τιτάνες στη Θεογονία ανταποκρίνεται στη δράση των
προσώπων και στον πρωταγόρειο μύθο. Έτσι, ο Ησίοδος χαρακτηρίζει τον Προμηθέα
«εύστροφο και γρήγορο στο νου» και τον Επιμηθέα «αδέξιο». Τα γνωρίσματα αυτά
γίνονται φανερά στη συνέχεια του μύθου του Πρωταγόρα (ενότητα 3).
2) Κοινό στοιχείο των δύο διηγήσεων είναι η προμηθεϊκή κλοπή της
φωτιάς για λογαριασμό των ανθρώπων.
3) Ένα πρόσθετο κοινό μοτίβο είναι αυτό της τιμωρίας του Προμηθέα
για την πράξη κλοπής. Το θέμα αυτό στον Ησίοδο αναπτύσσεται διεξοδικά (στ.
521-525: «όσο για τον Προμηθέα ... ήταν ακέριο»), ενώ στον πρωταγόρειο μύθο
απλώς αναφέρεται (ενότ. 3 «Προμηθέα δὲ
... δίκη μετῆλθεν»).
Από την άλλη πλευρά, είναι
δυνατόν να εντοπιστούν και ορισμένες διαφορές ανάμεσα στα δύο κείμενα:
α. Στην αφήγηση του Πρωταγόρα παρουσιάζονται οι θεοί να αναθέτουν
στον Προμηθέα και στον Επιμηθέα το έργο του βιολογικού εξοπλισμού των έμβιων
όντων. Στην αφήγηση του Ησιόδου οι θεοί δεν έχουν αναθέσει σε κανέναν ένα
τέτοιο έργο. Αντιθέτως, ο Προμηθέας εμφανίζεται να συναγωνίζεται διαρκώς τον
Δία σε ευφυΐα και να προσπαθεί με κάθε μέσο να τον εξαπατήσει, προκειμένου να
αποδείξει την πνευματική του υπεροχή.
β. Στην αφήγηση του Πρωταγόρα ο Προμηθέας υφαρπάζει την «ἔμπυρον
τέχνην» και την «ἔντεχνον σοφίαν» (δηλαδή, τη θεωρητική γνώση και τις
κατασκευαστικές/μεταλλουργικές τέχνες) από το κοινό εργαστήριο του Ηφαίστου και
της Αθηνάς και τις δωρίζει στον άνθρωπο. Στην αφήγηση του Ησιόδου κλέβει τη
φωτιά από τον κεραυνό του Δία.
γ. Στην αφήγηση του Ησιόδου περιγράφεται αναλυτικά η σκληρή τιμωρία
που επέβαλε ο Δίας στον Προμηθέα για την κλοπή της φωτιάς, καθώς και η
μετέπειτα απαλλαγή του από το φρικτό και διαρκές βασανιστήριο. Στην αφήγηση του
Πρωταγόρα γίνεται απλή αναφορά στην τιμωρία του Τιτάνα, χωρίς να παρατίθεται
κανένα πρόσθετο πληροφοριακό στοιχείο.
δ. Στην αφήγηση του Πρωταγόρα ο Προμηθέας κλέβει τη φωτιά και τις τέχνες
από αγάπη προς το ανθρώπινο είδος και από ειλικρινές ενδιαφέρον
για την τύχη του. Στην αφήγηση του Ησιόδου προβαίνει στη συγκεκριμένη
πράξη με μοναδικό στόχο την εξαπάτηση του Δία.
v Ερωτήσεις Αξιολόγησης
Ερμηνευτική ερώτηση κλειστού τύπου
Ο Επιμηθέας μοίρασε στα ζώα τις διάφορες ιδιότητες
με σκοπό να αντισταθμίσει αδυναμίες. Να συμπληρώσετε με τη βοήθεια του κείμενου τις παρακάτω προτάσεις, ώστε να φαίνεται πώς εξασφαλίστηκε η ισορροπία στο ζωικό βασίλειο.
• Η ταχύτητα αντιστάθμιζε την ........................
........................
• Τα φτερά ή η υπόγεια κατοικία
αντιστάθμιζαν ........................
• Όσα ζώα είχαν δύναμη δε χρειάζονταν ........................
• Όσα είχαν μεγάλο μέγεθος ........................
• Τα όπλα αντιστάθμιζαν ........................
• Για να αντιμετωπίζουν τις καιρικές μεταβολές τους
έδωσε ...............…..
• Με πολυγονία προίκισε ........................
• Ολιγογονία έδωσε ........................
• Δεν έδωσε σε όλα τα ζώα την ίδια
τροφή για να μην .......................
Ερμηνευτικές Ερωτήσεις
1. "῏Ην γάρ ποτε χρὸνος": να εξετάσετε τη
λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγου.
2. Τι
υπήρχε πριν από τη δημιουργία των θνητών όντων;
3. "
῞Οτε θεοὶ μὲν ἦσαν", "τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ" : νομίζετε ότι οι απόψεις αυτές
έρχονται σε αντίθεση με την αγνωστικιστική θέση του Πρωταγόρα;
4. "γῆς ἔνδον": ποια αρχέγονη
αντίληψη βρίσκεται στη συγκεκριμένη φράση του Πρωταγόρα;
5.
Να εντοπίσετε το σημείο του κειμένου που αναφέρεται στην αρχή του "αυτοχθονισμού"
και να τη συνδέσετε με την ανθρωπολογική θεωρία του "πρωταγόρειου
μύθου".
6. Από
ποια στοιχεία δημιούργησαν οι θεοί τα θνητά όντα; Ποιες κοσμολογικές αντιλήψεις
ακολουθεί ο Πρωταγόρας;
7. Αφού
εντοπίσετε τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα να
σκιαγραφήσετε το ρόλο και την προσωπικότητα του καθενός.
8. Πώς
εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στον
Προμηθέα και τον Επιμηθέα;
9. Ποιο ρόλο διαδραματίζει η μοίρα (εἱμαρμένη) στην ενότητα και πώς εξηγείται αυτός;
10.
Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας και από ποιους
κινδύνους τα εξασφάλιζαν;
11. Να
δείξετε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε "για την εξισορρόπηση των αντίρροπων
τάσεων στα πλαίσια του οικοσυστήματος".
12. Να
δείξετε ότι ο "μύθος" του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της
αναπλήρωσης.
Λεξιλογικές - Σημασιολογικές ασκήσεις
1. πῦρ: Να χρησιμοποιήσετε το ουσιαστικό ως πρώτο συνθετικό σε δέκα νεοελληνικά σύνθετα.
2. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της στήλης Α με τις συνώνυμές τους που δίνονται στη στήλη Β.
Α
|
Β
|
κατάγειος
|
ἀποδίδωμι
|
κεράννυμι
|
ἱκετεύω, παρακαλῶ
|
νέμω
|
ἀμφιέννυμι
|
προσάπτω
|
ὑπόγειος
|
ἀμπίσχω
|
μείγνυμι
|
ἰσχύς
|
μερίζω
|
μηχανῶμαι
|
ἰσχυρός, πυκνός
|
παραιτοῦμαι
|
δύναμις, σθένος
|
στερεός
|
ἐπινοῶ
|
3. Με
ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική συγγένεια οι
παρακάτω λέξεις της ν.ε. : βιοποριστικός
- σχέδιο - γόνος – είδωλο - προσταγή - άγημα - ευπρεπώς – μείγμα – τυποποίηση –
μερίδα - σθεναρός
4. Να γράψετε από δύο ομόρριζα των παρακάτω λέξεων : ἦν - μεὶξαντες
- ἄγειν
πεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτο - ἀϊστωθείη
πεὶσας - διδοὺς - ἐμηχανᾶτο - ἀϊστωθείη
5. Να
συμπληρωθούν τα κενά με ομόρριζα απλά ή σύνθετα των λέξεων του κειμένου : μείξαντες - ἐπίσκεψαι - πείσας
i. Τα
επιχειρήματα του δεν ήταν καθόλου ______.
ii. Ενεργεί
συχνά επιπόλαια και ______.
iii. ΄Ηταν
αρκετά τα ______του εγκλήματος.
iv. Τελικά
αποδείχτηκε ότι δεν είχε καμία ______ στην υπόθεση.
v. Μετά
την παρατήρηση και τα αρνητικά σχόλια έπεσε σε ______
vi. Στην
ύπαιθρο διατηρούνται κάποια ______ παραδοσιακά στοιχεία.
6. κατάγειον: να σχηματίσετε
πέντε νεοελληνικά ομόρριζα χρησιμοποιώντας το β’ συνθετικό ως α’ή β’ συνθετικό.
7.
Να δώσετε αντώνυμα των λέξεων στα αρχαία ελληνικά: ἀσθενεστέρους, ἄοπλον, κατάγειον, οἰκεία, σωτηρίαν
[1] αγνωστικισμός: η
θεωρία
σύμφωνα
με
την οποία
η γνώση της ουσίας
των πραγμάτων
είναι
αδύνατη·
ο αγνωστικιστής
παίρνει
επιφυλακτική ή
ουδέτερη
στάση
απέναντι
στα μεταφυσικά
προβλήματα,
όπως
το πρόβλημα
του θεού.
[2] Άλλη εκδοχή: πρό + μανθάνω
[3] Άλλη εκδοχή: ἐπί + μανθάνω
[4] Για τη σκοπιμότητα στη φύση πβ. και Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια, ενότητα 6η σχόλιο βιβλίου, σελ. 167 «ἔργον».