|
Η κλοπή της φωτιάς
Ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ Ἐπιμηθεὺς ἔλαθεν αὑτὸν καταναλώσας τὰς δυνάμεις εἰς τὰ ἄλογα· λοιπὸν δὴ ἀκόσμητον ἔτι αὐτῷ ἦν τὸ ἀνθρώπων γένος, καὶ ἠπόρει ὅτι χρήσαιτο. Ἀποροῦντι δὲ αὐτῷ ἔρχεται Προμηθεὺς
ἐπισκεψόμενος τὴν νομήν, καὶ ὁρᾷ τὰ μὲν ἄλλα ζῷα ἐμμελῶς πάντων ἔχοντα, τὸν δὲ ἄνθρωπον γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον
καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον· ἤδη δὲ καὶ ἡ εἱμαρμένη ἡμέρα παρῆν, ἐν ᾗ ἔδει καὶ ἄνθρωπον ἐξιέναι ἐκ γῆς εἰς φῶς. Ἀπορίᾳ οὖν σχόμενος
ὁ Προμηθεὺς ἥντινα σωτηρίαν τῷ ἀνθρώπῳ εὕροι, κλέπτει Ἡφαίστου καὶ Ἀθηνᾶς
τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί—ἀμήχανον γὰρ ἦν ἄνευ πυρὸς αὐτὴν κτητήν τῳ ἢ χρησίμην γενέσθαι—καὶ οὕτω δὴ δωρεῖται ἀνθρώπῳ. Τὴν
μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίαν ἄνθρωπος ταύτῃ ἔσχεν, τὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχεν· ἦν γὰρ παρὰ τῷ Διί. Τῷ
δὲ Προμηθεῖ εἰς μὲν τὴν ἀκρόπολιν τὴν τοῦ Διὸς οἴκησιν οὐκέτι ἐνεχώρει εἰσελθεῖν—πρὸς δὲ καὶ αἱ Διὸς φυλακαὶ φοβεραὶ ἦσαν—εἰς δὲ τὸ τῆς Ἀθηνᾶς καὶ Ἡφαίστου οἴκημα τὸ
κοινόν, ἐν ᾧ ἐφιλοτεχνείτην, λαθὼν εἰσέρχεται, καὶ
κλέψας τήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ Ἡφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶς
δίδωσιν ἀνθρώπῳ, καὶ ἐκ τούτου εὐπορία μὲν ἀνθρώπῳ τοῦ βίου γίγνεται, Προμηθέα δὲ δι' Ἐπιμηθέα
ὕστερον, ᾗπερ λέγεται, κλοπῆς δίκη μετῆλθεν.
|
v
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΑΠΟΔΟΣΗ
Ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ Ἐπιμηθεὺς
ὅτι χρήσαιτο.
Ἀποροῦντι δὲ αὐτῷ
ἔρχεται Προμηθεὺς
τὸν δὲ ἄνθρωπον γυμνόν τε
καὶ ἀνυπόδητον
ἐν ᾗ ἔδει καὶ ἄνθρωπον
ἐξιέναι ἐκ γῆς εἰς φῶς.
Ἀπορίᾳ οὖν σχόμενος ὁ Προμηθεὺς
ἥντινα σωτηρίαν τῷ ἀνθρώπῳ εὕροι,
κλέπτει
Ἡφαίστου καὶ Ἀθηνᾶς τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί
ἢ χρησίμην γενέσθαι—
καὶ οὕτω δὴ
δωρεῖται ἀνθρώπῳ.
Τὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίαν
τὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχεν·
ἦν γὰρ παρὰ τῷ Διί.
—πρὸς δὲ
καὶ κλέψας τήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ Ἡφαίστου
καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶς
δίδωσιν ἀνθρώπῳ,
καὶ ἐκ τούτου
Προμηθέα δὲ δι' Ἐπιμηθέα ὕστερον,
ᾗπερ λέγεται,
|
Επειδή όμως ο Επιμηθέας δεν ήταν
πράγματι και πολύ σοφός,
χωρίς να το καταλάβει σπατάλησε
τις δυνάμεις στα άλογα ζώα·
του έμενε, λοιπόν, ακόμη ανεφοδίαστο
το γένος των ανθρώπων,
και βρισκόταν σε αμηχανία
τι να το κάνει.
Και ενώ αυτός βρισκόταν σε αμηχανία,
έρχεται ο Προμηθέας,
για να επιθεωρήσει τη διανομή,
και βλέπει ότι τα άλλα ζώα
ήταν εφοδιασμένα με όλα τα κατάλληλα
μέσα,
ενώ ο άνθρωπος (ήταν) γυμνός
και ξυπόλυτος
και χωρίς στρωσίδια και χωρίς μηχανισμούς άμυνας·
εντωμεταξύ[1] πλησίαζε ήδη
και η καθορισμένη από τη μοίρα μέρα,
κατά την οποία έπρεπε και ο άνθρωπος να βγει από τη γη στο φως.
Επειδή, λοιπόν, βρέθηκε σε δύσκολη θέση ο Προμηθέας,
τι λογής σωτηρία να βρει για τον
άνθρωπο,
αποφασίζει να κλέψει
τη σοφία που εμπεριέχει την τέχνη μαζί
με τη φωτιά του Ηφαίστου και της Αθηνάς
-γιατί ήταν αδύνατο
να αποκτηθεί αυτή από κάποιον
ή να χρησιμοποιηθεί χωρίς φωτιά-
και έτσι, λοιπόν,
την δωρίζει στον άνθρωπο.
Τις γνώσεις του, λοιπόν, για την κάλυψη των
βιοτικών αναγκών
έτσι τις απέκτησε ο άνθρωπος,
την πολιτική τέχνη όμως δεν την είχε·
γιατί (αυτή) βρισκόταν στα χέρια του Δία.
Και στον Προμηθέα δεν ήταν
πια δυνατό να εισέλθει στην ακρόπολη, την
κατοικία του Δία
-εκτός από αυτό
και οι φρουροί του Δία ήταν
φοβεροί-
μπαίνει, όμως, κρυφά στο κοινό
εργαστήριο της Αθηνάς και του Ηφαίστου, μέσα
στο οποίο οι δυο τους ασκούσαν με αγάπη την τέχνη τους,
και αφού έκλεψε την τέχνη της
φωτιάς του Ηφαίστου
και την άλλη (τέχνη) της
Αθηνάς,
τις δίνει στον άνθρωπο·
και με τον τρόπο αυτόν
εξασφαλίζονται,
βέβαια, για τον
άνθρωπο αφθονία μέσων για τη ζωή του,
ο Προμηθέας όμως εξαιτίας του Επιμηθέα, αργότερα,
καθώς λέγεται,
διώχτηκε δικαστικά για κλοπή.
|
v Νοηματικοί
Άξονες
Η συνέχιση της αφήγησης του ανθρωπολογικού μύθου από τον
Πρωταγόρα.
- Το σφάλμα του Επιμηθέα κατά τη διανομή των θεϊκών δώρων:
άφησε τον άνθρωπο χωρίς επαρκή βιολογικό εξοπλισμό, με αποτέλεσμα να
καθίσταται αμφίβολη η επιβίωση του ως είδος.
- Η αντιμετώπιση του προβλήματος από τον Προμηθέα: κλοπή και
χορήγηση στον άνθρωπο δύο θεϊκών ιδιοτήτων, οι οποίες δεν προορίζονταν εξ
αρχής για κανένα έμβιο όν.
- Η τιμωρία του Προμηθέα από τον Δία για τη διάπραξη της
κλοπής.
v
Ερμηνευτική Προσέγγιση
Το θέμα της
ενότητας
Ο Πρωταγόρας συνεχίζει τη μυθολογική διήγηση σχετικά με την
εμφάνιση των έμβιων όντων στη γη και την εξέλιξη του ανθρώπινου. Στη
συγκεκριμένη περικοπή, ο σοφιστής αναφέρεται στο φυσικό εφοδιασμό του ανθρώπου
με νοημοσύνη, σε αντιστάθμισμα της έλλειψης αξιόλογων σωματικών χαρισμάτων ή
εφοδίων.
«Ἅτε δὴ οὖν ... ἠπόρει ὅτι χρήσαιτο.»
Με το σχήμα μείωσης και
λιτότητας («οὐ πάνυ τι σοφός») ο
Επιμηθέας χαρακτηρίζεται «όχι πολύ σοφός». Ο Επιμηθέας επιβεβαίωσε τελικά τον
χαρακτηρισμό του απερίσκεπτου (όπως, άλλωστε, και το ίδιο το όνομα του
υποδήλωνε ότι είναι): σπατάλησε τις διαθέσιμες βιολογικές ιδιότητες στον
εξοπλισμό των υπόλοίπων, πλην του ανθρώπου, έμβιων όντων. Ήδη από την αρχή της
(διδακτικής) ενότητας τονίζεται η κατάσταση φυσικής αδυναμίας στην οποία
βρέθηκε ο άνθρωπος λόγω της απρονοησίας του Επιμηθέα, η οποία ήταν αποτέλεσμα
της πνευματικής του κατωτερότητας («οὐ
πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ Ἐπιμηθεὺς»).
Η επιμηθεϊκή φάση,
που αντιστοιχεί στο βιολογικό σχηματισμό των ζωικών ειδών, κλείνει με το
ανθρώπινο είδος, το οποίο εμφανίζεται τελευταίο στη σειρά των ζωικών οργανισμών. Ως
τελευταίο μένει «ἀκόσμητον», που σημαίνει ότι έχει τα λιγότερα φυσικά
εφόδια, για να επιβιώσει ως είδος στη φύση. Συνεπώς, η φυσική κατάσταση του
ανθρώπου κατά το στάδιο σχηματισμού των ειδών μπορεί να αποδοθεί με την έννοια
της «ἀπορίας», δηλαδή της φυσικής αδυναμίας και συγχρόνως της ανάγκης
για εξεύρεση τρόπων και μέσων αντιμετώπισής της («ἠπόρει ὅ,τι χρήσαιτο»). Με
άλλα λόγια, ο άνθρωπος αναγκάζεται να
αναζητήσει τον πόρο, τη λύση του προβλήματος και την υπέρβαση της δυσκολίας.
Αξιοσημείωτη είναι και η τριπλή επανάληψη
της έννοιας τής απορίας στο κείμενο: «ἠπόρει», «ἀποροῦντι», «ἀπορίᾳ».
Æ Από
την άποψη αυτή ο Πρωταγόρας προβάλλει από την αρχή τη φυσική ένδεια του
ανθρώπου, γιατί, από τη στιγμή που ο άνθρωπος δεν διαθέτει φυσικά εφόδια αυτοσυντήρησης
του είδους του, η ύπαρξή του εξαρτάται από τον ίδιο και όχι από τη φύση.
Επίσης, έτσι θα οδηγηθεί λογικά στο διδακτό της αρετής, αφού πρόκειται για μία
ιδιότητα που δεν δόθηκε εκ φύσεως στον άνθρωπο.
«τὸ ἀνθρώπων γένος»
Στον
μύθο του Πρωταγόρα χρησιμοποιείται ο όρος «τὸ ἀνθρώπων γένος» ως έννοια γενική
που αναφέρεται στους ανθρώπους συνολικά. Με τη χρήση του συγκεκριμένου όρου
προβάλλεται η απροκατάληπτη ενότητα του
ανθρώπινου γένους, το οποίο δεν χαρακτηρίζεται από διακρίσεις και
ανισότητες που οφείλονται στη φύση. Ο Πρωταγόρας με τη συγκεκριμένη έκφραση
φαίνεται ότι υπερασπίζει την άποψη ότι οι
άνθρωποι είναι φύσει ίσοι, αλλά θέσει άνισοι, δηλαδή η φύση προίκισε
τους ανθρώπους με τα ίδια γνωρίσματα, αλλά η κοινωνική συμβίωση και οργάνωση
τελικά τους καθιστά άνισους. Η άποψη αυτή εκφράζει το ίδιο πρωτοποριακό και
ιδεολογικά ριζοσπαστικό πνεύμα που χαρακτηρίζει τις θέσεις πολλών σοφιστών για
την ενότητα και την ισότητα των ανθρώπων. Ιδιαίτερα οι σοφιστές Αντιφώντας και Αλκιδάμας τάχθηκαν κατά των κοινωνικών και φυλετικών διακρίσεων.
Παρόμοια, και ο Ιππίας αναφέρεται
στον Πρωταγόρα (κεφ. ΚΔ’) υπέρ της ενότητας των
ανθρώπων.
«Ἀποροῦντι δὲ αὐτῷ ... καὶ ἄοπλον·»
Καθώς ο Επιμηθέας
βρίσκεται σε αδιέξοδο σχετικά με την κατάσταση του ανθρώπου («ἠπόρει», «ἀποροῦντι»), ο Προμηθέας
αναλαμβάνει να επιθεωρήσει το έργο του αδελφού του. Σύμφωνα με το μύθο, η
απρονοησία του Επιμηθέα καταδίκασε τον άνθρωπο να μείνει:
α) γυμνός (σε
αντίθεση με τα άλλα ζώα που είχαν πυκνό τρίχωμα ή σκληρό δέρμα)
β) άστρωτος, χωρίς
δηλαδή στρωσίδια και σκεπάσματα για τον ύπνο του (σε αντίθεση με τα ζώα που
είχαν τα τριχώμα και σκληρά δέρματα ως στρώμα και σκέπασμα)
γ) ανυπόδητος, ώστε
να μην μπορεί να κινηθεί εύκολα πάνω στο έδαφος (σε αντίθεση με τα ζώα που
είχαν οπλές και δέρματα σκληρά και χωρίς αίμα)
δ) άοπλος, ανίκανος
δηλαδή να αντιμετωπίσει τα σαρκοβόρα ζώα (σε αντίθεση με τα ζώα που είχαν
διάφορες ιδιότητες και μηχανισμούς άμυνας).
ü Συνολικά,
ο άνθρωπος κατέστη το πιο απροστάτευτο από τα ζώα, ον χωρίς δυνατότητα αυτοϋπεράσπισης, κάτι που τονίζεται με τη
χρήση πολυσύνδετου σχήματος («γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ
ἄοπλον»). Είναι χαρακτηριστική η αντίθεση
τής βιολογικής κατάστασης τού ανθρώπου σε σχέση με τα άλλα ζώα, πράγμα που
επισημαίνεται με τους συνδέσμους «μέν-δε»: «ὁρᾷ τὰ μὲν ἄλλα ζῷα ἐμμελῶς πάντων ἔχοντα, τὸν δὲ ἄνθρωπον
…». Έτσι, το ανθρώπινο είδος κινδύνευε με αφανισμό, στην περίπτωση που
παρουσιαζόταν στη γη «ἀκόσμητον», όπως το είχε αφήσει ο Επιμηθέας («ἡ εἱμαρμένη ἡμέρα παρῆν, ἐν ᾗ ἔδει καὶ
ἄνθρωπον ἐξιέναι ἐκ γῆς εἰς φῶς»).
ü Ωστόσο,
την άποψη ότι ο άνθρωπος είναι το πλέον απροστάτευτο από τα ζώα επικρίνει ο Αριστοτέλης,
ο οποίος στο έργο του Περὶ
ζῴων μορίων (IV, 10)
υποστηρίζει ότι η δημιουργία του ανθρώπου ήταν τέλεια και «όσοι λένε ότι είναι
ανυπόδητος, γυμνός, χωρίς οπλισμό για να αμυνθεί, λαθεύουν».
«ἤδη δὲ ... καὶ ἄνθρωπον ἐξιέναι ἐκ γῆς εἰς
φῶς»
Η έξοδος του ανθρώπου από
το εσωτερικό της γης στο φως του ήλιου δεν οφείλεται στις έτοιμες δυνάμεις
ύπαρξης που του χάρισε η φύση (Επιμηθέας), όπως έγινε για τα άλλα ζωικά είδη.
Για τα ζωικά είδη η ανοδική πορεία από το εσωτερικό της γης στο φως ήταν απλώς
μια πορεία προς τη βιολογική ύπαρξη. Αντίθετα, για τον άνθρωπο η πορεία από το
εσωτερικό της γης στο φως συνιστά μια ανοδική πορεία από τις εξαρτήσεις της
βιολογικής ύπαρξης στην αυτονομία του νοήμονος όντος. Αυτό η ποιοτικά
διαφορετική, σε σχέση με τα ζωικά είδη, μετάβαση
του ανθρώπου από τη γη στο φως, από τη
βιολογική παρουσία στη νοήμονα και αυτοπροσδιοριζόμενη ύπαρξη, αποδίδεται
συμβολικά με τη μορφή του Προμηθέα.
«Ἀπορίᾳ οὖν σχόμενος ὁ Προμηθεύς ... τοῦ βίου
γίγνεται»
Ο Προμηθέας, θέλοντας να επανορθώσει
το σφάλμα του αδελφού του, έκλεψε από το κοινό εργαστήριο του Ηφαίστου και της
Αθηνάς τις θεϊκές ιδιότητες που κατείχαν εκείνοι και τις προσέφερε στον άνθρωπο.
Οι ιδιότητες αυτές ήταν:
· Αρχικά
η έννοια της σοφίας έχει κυρίως να
κάνει με τη δεξιότητα και την εμπειρία
σε κάποια τέχνη, την αρχιτεκτονική,
τη γλυπτική, τη μεταλλουργία, την ιατρική, κ.τ .λ.
· Ο
προσδιορισμός ἔντεχνος σημαίνει
ο μέσα στα όρια της τέχνης,
έμπειρος, επιδέξιος.
· ἔντεχνος
σοφία : αυτός ο προσδιορισμός επιτρέπει εδώ στον Πρωταγόρα να διευκρινίσει,
επομένως, πως αυτού του είδους τη σοφία εννοεί (δηλαδή, σε σχέση με κάποια
τέχνη), και όχι αυτήν που συνδέουμε με τη γνώση των επιστημών και τη
φιλοσοφία.
ü Ως
προς τις καλές τέχνες, η ἔντεχνος σοφία δεν σχετίζεται με τη σύλληψη της ιδέας
ενός καλλιτεχνικού έργου, αλλά με την αναγκαιότητα χρήσης τεχνικών γνώσεων και
εργαλείων για τη δημιουργία κάποιων από αυτά.
_ Κατανοούμε,
λοιπόν, τον όρο ως τεχνογνωσία,
η οποία επιτρέπει στον άνθρωπο να προβεί σε επινοήσεις και εφαρμογές σωτήριες
για τη ζωή του που προωθούν την εν γένει παρουσία του στον κόσμο. Ειδικότερα, η
τεχνογνωσία:
α) συνδέεται με τις τεχνικές δεξιότητες και την κατασκευαστική
ικανότητα του ανθρώπου. Με
την κατασκευαστική και επινοητική ικανότητα ο άνθρωπος δίνει υπόσταση στους
σχεδιασμούς του και τα ευρήματα του νου του, κατασκευάζοντας σπίτια, σκεύη,
εργαλεία, όπλα, κ.λπ..
β) Αυτό σημαίνει ότι ο
άνθρωπος είναι σε θέση να συλλάβει και να οργανώσει τη διαδικασία της εργασίας.
γ) Συνδεδεμένη με τη
διαδικασία της εργασίας είναι η διαδικασία
καλλιέργειας και αγωγής. Ο άνθρωπος προβαίνει σε επινοήσεις συμβολικών
συστημάτων όπως η γλώσσα, η γραφή, η αρίθμηση, που διευρύνουν τα όρια της
ελευθερίας του σε σχέση με τη βιολογική αιτιότητα.
ü Η φωτιά, η πρώτη μεγάλη πηγή ενέργειας που έμαθε να χειρίζεται ο
άνθρωπος, εύλογα τοποθετείται στη βάση όλων των έως τότε τεχνολογικών κατακτήσεων.
Ως πηγή ενέργειας υπήρξε αναγκαία συνθήκη για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στα υψηλά
τεχνικά επιτεύγματα και να αντισταθμίσει με αυτά τη φυσική αδυναμία του.
ü Η «ἔμπυρος
τέχνη» είναι η πρακτική εφαρμογή
των τεχνικών γνώσεων κυρίως με τη χρήση της φωτιάς, καθώς είναι γνωστό ότι
πολλά υλικά, όπως τα μέταλλα, μπορούν να γίνουν αντικείμενο κατεργασίας με τη
χρήση της φωτιάς.
_ Ο Πρωταγόρας,
λοιπόν, πρέπει να είχε στο μυαλό του αυτό που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία, τηρουμένων των αναλογιών. Πρόκειται
για μια αρχική και σε σπερματικό επίπεδο αντίληψη για τον homo faber (άνθρωπος κατασκευαστής).
«εἰς δὲ
τὸ τῆς Ἀθηνᾶς καὶ Ἡφαίστου οἴκημα τὸ κοινόν»
1. Η Αθηνά ανέλαβε την ανατροφή του
Εριχθόνιου, του γυιου του Ηφαίστου.
2. Στην Αθήνα και την Ολυμπία υπήρχε κοινός ναός της Αθηνάς και του Ηφαίστου.
3. Υπήρχαν και κοινές γιορτές για τους δυο θεούς, τα Ἀπατούρια και τα Χαλκεῖα.
Αποσυμβολίζοντας
το μύθο:
α) Η αναφορά του
Πρωταγόρα στην Αθηνά και τον Ήφαιστο και στο εργαστήρι τους συνιστά και έναν
σαφή υπαινιγμό οργάνωσης της θεϊκής κοινότητας στη βάση ενός «καταμερισμού των εργασιών», όπου ο Δίας
κατέχει την ύψιστη πολιτική τέχνη, ενώ η Αθηνά και ο Ήφαιστος καταγίνονται με
τέχνες συνδεδεμένες με την αντιμετώπιση των καθημερινών αναγκών επιβίωσης, την
πρακτική επινοητικότητα και την κατασκευαστική ικανότητα.
β) Στο επίπεδο τού μύθου ο Ήφαιστος αντιπροσωπεύει την πρακτική και η Αθηνά τη θεωρητική
γνώση. Εξάλλου,
η Αθηνά, με την προσωνυμία «Εργάνη», μαζί
με τον Ήφαιστο προστατεύει όλες τις συντεχνίες: πηλοπλάστες, αγγειοπλάστες, ζωγράφους
αγγείων, λιθουργούς, ξυλογλύπτες, μεταλλοτεχνίτες κ.ά..
Έτσι, η
κοινή εργασία των δύο θεών στο πλαίσιο τού μύθου
συμβολίζει την άρρηκτη σύνδεση
θεωρητικών και πρακτικών γνώσεων, πνευματικής και χειρωνακτικής
δραστηριότητας, χάρη στην οποία καθίσταται δυνατή η δημιουργία τεχνικού πολιτισμού.
«Τὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίαν» / «εὐπορία τοῦ βίου»
Τα δώρα του Προμηθέα
συνετέλεσαν στο να αποκτήσει ο άνθρωπος «τὴν
περὶ τὸν βίον σοφίαν», χρήσιμες δηλαδή γνώσεις, προκειμένου να
αντισταθμίσει τις ελλείψεις των φυσικών εφοδίων σε σχέση με τα υπόλοιπα έμβια
όντα. Η απόκτηση των παραπάνω θεϊκών ιδιοτήτων («ἔντεχνος σοφία», «ἔμπυρος
τέχνη») επέτρεψε στο ανθρώπινο είδος όχι μόνο να επιβιώσει, όπως τα υπόλοιπα
έμβια όντα, αλλά και να ξεχωρίσει από αυτά, δημιουργώντας σταδιακά έναν
αξιόλογο τεχνικό και πνευματικό πολιτισμό και κατακτώντας μια ανώτερη ποιότητα
ζωής («εὐπορία τοῦ βίου»).
ü
Είναι χαρακτηριστική στο κείμενο η αντίθεση που δημιουργείται ανάμεσα στην έννοια τής «ἀπορίας» (που
κυριαρχούσε στο προηγούμενο στάδιο τού μύθου για τον άνθρωπο) και της έννοιας
«εὐπορία». Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος, όχι μόνο αποκατέστησε την αρχική του
αδυναμία, αλλά την μετέστρεψε σε υπεροχή εφορμόζοντας τις ιδιότητες τού Προμηθέα.
Αποσυμβολισμός
της κλοπής
Η διήγηση του Πρωταγόρα, εφόσον είναι μυθολογική,
έχει αλληγορικό χαρακτήρα. Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπ’όψιν και την εξελικτική
θεωρία τού σοφιστή για την ανθρώπινη ιστορία, η πράξη τού Προμηθέα πρέπει να
θεωρεί ότι συμβολίζει ένα στάδιο
εξέλιξης τού ανθρώπου, αυτό τής δημιουργίας υλικοτεχνικού και πνευματικού
πολιτισμού.
Επιπλέον,
με τον Προμηθέα και τη φιλάνθρωπη κλοπή των «δώρων» του για τον άνθρωπο από το
εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου συμβολίζεται η μετάβαση του ανθρώπου από την κατάσταση των βιολογικών εξαρτήσεων στην
αναζήτηση της αυτονομίας του. Έτσι, η κλοπή δεν κρίνεται ως παράβαση ηθικής
φύσεως που δεν έπρεπε να γίνει, αλλά ως ευρηματική πράξη του Προμηθέα-ανθρώπου
που υπαγορεύεται από την ίδια την αρχή της αναπλήρωσης στη φύση, η οποία
κατηύθυνε και τη μοιρασιά του Επιμηθέα. Τα «δώρα» αναπληρώνουν τη φυσική αδυναμία
του ανθρώπου στον κόσμο. Επομένως, η κατ’ αναγκαιότητα παράβαση έχει πρακτικό
αντίκρισμα στον άνθρωπο, καθώς η τεχνική και η γνώση της τέχνης της φωτιάς
επιτρέπουν στον άνθρωπο να επινοεί τα προς το ζῆν και να εφαρμόζει πρακτικά τις
επινοήσεις του. Ο άνθρωπος είναι σε θέση με τις δύο αυτές κατακτήσεις να
μετασχηματίζει τους σχεδιασμούς και τις επινοήσεις του σε πρακτικό πρόγραμμα
ζωής.
Συνεπώς, ο Προμηθέας κλέβοντας
τη φωτιά, αψηφώντας τις άλογες και αυθαίρετες
αποφάσεις του Δία, εκφράζει και ενισχύει την ορθολογική
πίστη του ότι ο άνθρωπος μπορεί με τη γνώση να
κυριαρχήσει πάνω στη φύση, να την αλλάξει και να καλυτερέψει τη
ζωή του. Το παράδειγμα του Προμηθέα εκφράζει επίσης τα αιτήματα του ανθρωπισμού.
Δώρα του
Προμηθέα: έμφυτο χάρισμα;
Από τη μία πλευρά, εφόσον η
απόκτηση των παραπάνω θεϊκών ιδιοτήτων συντελέστηκε, πριν από την εμφάνιση
τού ανθρώπου στη γη, η ικανότητά να σκέπτεται και, χάρη στη δυνατότητα του
αυτή, ν' ασκεί τις πρακτικές τέχνες και ν' ασχολείται με τις επιστήμες αποτελεί
μέρος της αρχικής του φύσης (έμφυτη ικανότητα).
Ωστόσο, όπως ισχυρίζεται ο W. Jaeger, "Η μυθική μορφή με την οποία ο Πρωταγόρας ντύνει την
άποψή του για τη γένεση του πολιτισμού δεν μας επιτρέπει να πάρουμε κάθε λέξη του
τοῖς μετρητοῖς". Πρόκειται, βέβαια, για συμβολισμούς και θα πρέπει να δούμε την παρέμβαση του Προμηθέα ως φάση της εξέλιξης, στην οποία δημιουργούνται οι
προϋποθέσεις για την επιβίωση του ανθρώπου και την προσαρμογή του στο φυσικό περιβάλλον, πραγματοποιείται η γένεση των τεχνών και, συνακόλουθα, η δημιουργία υλικού και πνευματικού
πολιτισμού. Άλλωστε, η βασική αρχή που προϋποτίθεται στο μύθο για τον Προμηθέα είναι ότι ο άνθρωπος δημιουργεί τον εαυτό του και τον κόσμο του.
«Τὴν μὲν οὖν περὶ
τὸν βίον ... οὐκέτι ἐνεχώρει εἰσελθεῖν»
ü Έτσι
συνάγονται τα εξής:
α) Η πολιτική τέχνη είναι ανώτερη κατάκτηση, η οποία στον μύθο
χαρακτηρίζει την κοινότητα των θεών και όχι των ανθρώπων, και αποτελεί στοιχείο
εξουσίας του Δία απέναντι στους άλλους θεούς και τον κόσμο.
β) Στην προϊστορία του
ανθρώπινου γένους προηγήθηκε η κατάκτηση
τεχνικής πρόσφορης για τον βιοπορισμό του και ακολούθησε η κατάκτηση της
πολιτικής τέχνης. Άρα, η κατάκτηση της τεχνικής από τον άνθρωπο, που
χαρακτηρίζεται σαν τιτανική πράξη κλοπής, συνέβη σε μια πρώιμη φάση,
προκοινωνική, και δείχνει τις τότε δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος. Αντίθετα,
η πολιτική ήταν ακόμη απρόσιτη σχεδόν στο ανθρώπινο πνεύμα και κατακτήθηκε σε
υστερότερη στιγμή της ιστορίας του ανθρώπου και αφού είχαν διαμορφωθεί οι
κατάλληλες συνθήκες.
γ) Επομένως, σύμφωνα με
τον πρωταγόρειο μύθο, η πολιτική αρετή δεν
ανήκει στις πρωταρχικές, στις έμφυτες ιδιότητες του ανθρώπινου είδους.
Αντίθετα, όπως θα καταδειχθεί στη συνέχεια της διήγησης, αποτελεί ιδιότητα που
ο άνθρωπος απέκτησε εκ των υστέρων, μετά την εμφάνιση του στη γη. Το
στοιχείο που ενισχύει και την άποψή που επιθυμεί να τεκμηριώσει ο Πρωταγόρας,
ότι, δηλαδή, η αρετή είναι διδακτή.
«Αἱ Διὸς φυλακαί»
Οι
φρουροί του Δία ήταν το «Κράτος» και η «Βία». Είναι τα όργανα της εξουσίας του και διαχρονικά σύμβολα
κάθε μορφής εξουσίας και των μέσων που μετέρχεται αυτή, προκειμένου να
επιβληθεί και να διατηρηθεί. Στο μύθο του Πρωταγόρα συμβολίζουν τη δυσκολία της απόκτησης της πολιτικής τέχνης, τις επίπονες προσπάθειες του ανθρώπινου γένους για πολιτική
οργάνωση. Έτσι, ο σοφιστής έμμεσα προβάλλει την αξία της τέχνης που υπόσχεται
ότι διδάσκει στους νέους της Αθήνας.
«Προμηθέα δὲ... ὕστερον... κλοπῆς δίκη μετῆλθεν»
Ο
Πρωταγόρας συνδέει την αφήγησή του με τη γνωστή μυθική αφήγηση για την τιμωρία
του Προμηθέα, την οποία παραλείπει ως γνωστή («ᾗπερ λέγεται»). Βέβαια, άλλες πηγές αναφέρουν ότι ο Τιτάνας
αλυσοδέθηκε με διαταγή τού Δία σε ένα βράχο του Καυκάσου. Εκεί ερχόταν
καθημερινά ένας γυπαετός και κατέτρωγε το συκώτι του, το οποίο, λόγω της
αθάνατης φύσης του, αναδημιουργούταν την επόμενη μέρα. Από αυτό το φρικτό και
διαρκές βάσανο απάλλαξε τον Προμηθέα ο Ηρακλής, ο γυιος του Δία, σκοτώνοντας το
γυπαετό με το τόξο του και ελευθερώνοντας τον από τα δεσμα του. Ο ίδιος συμφιλίωσε στη συνέχεια τον Τιτάνα με
τον θεό.
δίκη
1.
το
ορθό, το δίκαιο,
2.
η συνήθεια που πηγάζει από την ορθή
χρήση των πραγμάτων, το έθιμο, η καλή
συνήθεια
3.
η τάξη, η αρμονία, το δίκαιο·
4.
η κρίση, η γνώμη, η απόφαση·
5.
κάθε ενέργεια που αποσκοπεί στη διατήρηση
και απονομή του νόμου·
6.
δικαστική
διαδικασία, η εκδίκαση μιας υπόθεσης·
7.
η δικαστική απόφαση,
8.
η
τιμωρία, το πρόστιμο.
|
Αποσυμβολισμός
της τιμωρίας του Προμηθέα
Συνολικά, όπως φαίνεται από το μύθο, κάθε στάδιο εξέλιξης προετοιμάζεται
από το προηγούμενο και προετοιμάζει το επόμενο σε μια δυναμική πορεία, όπου κάθε
κατάκτηση γίνεται βάση για την επόμενη με πολύ κόπο και με μεγάλο τίμημα κάποιες
φορές, οπωσδήποτε καθόλου ανώδυνα. Κάθε επίτευγμα απαιτεί ανυπολόγιστες θυσίες
σε μια πορεία συνεχούς αναζήτησης του καλύτερου. Και αυτή τη διπλή διάσταση της
επιτυχίας και του τιμήματός της υπενθυμίζει η λιτή αναφορά στην τιμωρία του
Προμηθέα. Το επίτευγμα, για να έχει αξία και διάρκεια, προϋποθέτει αυταπάρνηση
και ανιδιοτέλεια και αυτό το υπαινίσσεται η φράση του Πρωταγόρα στην οποία
φαίνεται ότι ο θεός που λυπήθηκε τους ανθρώπους και έκλεψε τη φωτιά τιμωρήθηκε
για την πράξη του.
Γενικές παρατηρήσεις για τις Ενότητες 2 και 3
v Σύγκριση Επιμηθέα και
Προμηθέα
Επιμηθέας
|
Προμηθέας
|
§
ενθουσιώδης αλλά επιπόλαιος·
§
σπάταλος στη διανομή και όχι
προνοητικός,
§
χωρίς ικανότητα να προγραμματίζει
και να σχεδιάζει ολοκληρωμένα τη δραστηριότητα του.
|
ü γοργός
στη σκέψη, αποφασιστικός -έφτανε η μέρα που θα εμφανιζόταν ο άνθρωπος στη γη
κι έπρεπε αμέσως να αποφασίσει.
ü τολμηρός
ü υπεύθυνος
ü ιδιαίτερα
φιλάνθρωπος, αφού τολμά να αναλάβει την ευθύνη να κλέψει ιδιότητες θεών και
να τις δωρίσει στον άνθρωπο.
|
Η μορφή του λόγου
Η μορφή του λόγου
βρίσκεται σε αντιστοιχία με το περιεχόμενο και επιβεβαιώνει τη μεγάλη ικανότητα
του Πρωταγόρα ως αφηγητή που γοητεύει τους ακροατές του. Το ύφος είναι απλό, φυσικό και ζωντανό.
Χαρακτηριστικά στοιχεία του «δημοτικού ύφους» του λόγου είναι:
1) Η χαρακτηριστική αρχή του
μύθου ("Ἦν γάρ ποτε χρόνος"),
2) η απλή κατασκευή του λόγου, χωρίς μακρές και πολύπλοκες περιόδους
(συνηθέστεροι σύνδεσμοι: δὲ, μὲν - δέ),
3) η συχνή χρήση του οὖν και
του ἐπειδή,
4) η συχνή επανάληψη των ίδιων λέξεων (πρβλ. νεῖμαι - νείμαντος -
νέμει - νέμων),
5) η εναλλαγή του ευθέος και του πλάγιου λόγου («νείμαντος δέ
μου, ἔφη, ἐπίσκεψαι»),
6) οι πολλές διαιρέσεις εννοιών, τα μέλη των οποίων συνδέονται με τα
τοῖς μὲν – τὰ δὲ, ἃ μὲν - ἃ δὲ κ.ά.
7) οι παρηχήσεις: «...τὰ αὐτὰ ταῦτα...» (παρήχηση του τ και του
α) ... «ἄλλοις ἄλλας...» (παρήχηση
του α και του λ)
8) Επιπλέον ο λόγος του σοφιστή έχει σε πολλά σημεία ποιητική χροιά με τη χρήση ποιητικών
λέξεων και εκφράσεων: ἄοπλον φύσιν, σμικρότητι ἤμπισχεν, πτηνὸν φυγήν,
ἀϊστωθείη, ἀλληλοφθορίῶν.
@ Η
γλώσσα χαρακτηρίζεται από το
δημοτικό ύφος και την απλότητα της καθώς και τη λιτή δομή των φράσεων
(μικροπερίοδος λόγος). Μιμείται από τη μια το περίτεχνο ύφος του σοφιστή και από την άλλη την αφέλεια και
φυσικότητα του λαϊκού τρόπου έκφρασης που ταιριάζει στην αφήγηση του μύθου.
v ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ –
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ
ἔλαθεν: γ' ενικό
οριστικής ενεργητικού αορίστου β' του ρ. λανθάνω (= διαφεύγω της προσοχής
κάποιου, θ. ληθ-, λαθ-), συνώνυμο: ἀμνημονῶ, αντώνυμο: μέμνημαι, ομόρριζα:
λάθος, αλάθητος, λανθασμένος, αλάνθαστος, λαθραίος, λήθη, λήθαργος, αληθής
(ἀ + λήθη), λησμοσύνη, λησμονιά, επιλήσμων, άληστος (= αξέχαστος).
καταναλώσας: μετοχή
ενεργητικού αορίστου αρσενικού γένους του ρ. καταναλίσκω (κατά + ἀναλίσκω, θ.
ἀνά + Fαλ), συνώνυμο: δαπανῶ, αντώνυμα: φείδομαι,
φυλάττω, οἰκονομῶ, ομόρριζα: ανάλωση, αναλώσιμος, κατανάλωση, υπερκατανάλωση,
καταναλωτής, καταναλωτικός, παρανάλωμα.
ἄλογα: επίθετο
ουδέτερου γένους β' κλίσης, τριγενές και δικατάληκτο (ὁ, ἡ ἄλογος, τὸ ἄλογον)
< ἀ (στερ.) + λόγος (= αυτός που στερείται λογικής), αντώνυμο: ἔλλογος,
ομόρριζα: λόγος, λογική, λογισμός, συλλογισμός, διαλογισμός,
απολογισμός, καταλογισμός, παραλογισμός, παράλογος, υπόλογος, έλλογος,
εύλογος.
λοιπόν: επίθετο
ουδέτερου γένους β' κλίσης, τριγενές και τρικατάληκτο (ὁ λοιπός, ἡ λοιπή, τὸ
λοιπόν) < ρ. λείπω (θ. λειπ-, λιπ-, λοιπ-), ομόρριζα: έλλειψη,
έκλειψη, παράλειψη, εγκατάλειψη, έλλειμμα, διάλειμμα, λειψυδρία, λειψανδρία,
λείψανο, λειψός, υπόλοιπο, κατάλοιπο, λιποτάκτης, λιποβαρής, ελλιπής.
ἀκόσμητον: επίθετο
ουδέτερου γένους β' κλίσης, τριγενές και δικατάληκτο (ὁ, ἡ ἀκόσμητος, τὸ ἀκόσμητον
= αστόλιστος, ακαλλώπιστος) < ρ. κοσμέω –ῶ < ἀ (στερ.) + κόσμος (=
στολίδι), ομόρριζα: κόσμος, κόσμημα, διακόσμηση, κοσμήτορας, κόσμιος,
κοσμικός, ευκοσμία, κοσμογονία.
γένος: ουσιαστικό γ'
κλίσης ουδέτερου γένους, παράγωγο του ρ. γίγνομαι (θ. γεν-, γενε- γένη-, γον-),
ομόρριζα: γενιά, ευγένεια, αγένεια, γένεση, γονέας, γονικός, απόγονος,
επίγονος, πρόγονος.
ἠπόρει: γ’ ενικό
οριστικής ενεργητικού παρατατικού του ρ. ἀπορέω-ῶ=βρίσκομαι σε αμηχανία,
αδιέξοδο < ἄπορος (ἀ + πόρος) + jω, συνώνυμο:
ἀμηχανῶ, ομόρριζα: πόρος, εύπορος, ευπορία, άπορος, απορία,
απορητικός, άπορηματικός.
χρήσαιτο: γ' ενικό
ευκτικής μέσου αορίστου του ρ. χρήομαι -ῶμαι
(θ.χερ -<χρε- < χρη-) ομόρριζα: χρήμα, χρήση,
χρηστός, εύχρηστος δύσχρηστος, άχρηστος, χρηστικός, χρήσιμος, χρέος, χρεία,
καταχραστής, καταχρηστικός.
ἔρχεται: γ' ενικό
οριστικής μέσου ενεστώτα του ρ. ἔρχομαι (θ. ἐρχ-, εἰ-, ἰ-, ἐλευθ-, ἐλυθ-, ἐλθ-),
συνώνυμα: ἀφικνοῦμαι, ἥκω, αντώνυμα: φεύγω, ἀπέρχομαι, ομόρριζα: ισθμός, προσιτός, ιταμός,
ανεξίτηλος, εισιτήριο, έλευση, έπηλυς.
ἐπισκεψόμενος: μετοχή μέσου
μέλλοντα αρσενικού γένους του ρ. ἐπισκοπέω -ῶ (ἐπί + σκοπῶ, θ. σκεπ-, σκοπ-,
σκοπέ-), ομόρριζα: επισκοπή, σκέψη,
(επί, δια, σύν)σκεψη, σκοπιά, σκοπός, επίσκοπος, κατάσκοπος, πρόσκοπος,
σκόπιμος, εσκεμμένος, ανασκόπηση, επισκόπηση.
νομήν: ουσιαστικό α'
κλίσης θηλυκού γένους (ἡ νομή) < ρ. νέμω = μοιράζω (θ. νεμ-, νομ-), ομόρριζα: (δια, κατά, απο)νομή, νόμος,
νόμιμος, νομικός, παιδονόμος, αστυνόμος, παράνομος, έννομος, έκνομος, σύννομος,
νέμεση, νομέας, διανομέας.
ὁρᾷ: γ' ενικό
οριστικής ενεργητικού ενεστώτα του ρ. ὁράω -ῶ (θ. ὁρα-, ἰδ-, ὀπ-), συνώνυμα: θεωρῶ, θεῶμαι, βλέπω, ομόρριζα: όραμα, οραματιστής, όραση,
ενόραση, ορατός, αόρατος, διορατικός, ενορατικός, ιδέα, είδος, είδωλο,
ειδύλλιο, όψη, άποψη, σύνοψη, κάτοψη, πρόσοψη, οπή, κάτοπτρο, διόπτρα,
αυτόπτης, επόπτης, ύποπτος, ανύποπτος, καχύποπτος, απρόοπτος, ευσύνοπτος.
ζῷα: ουσιαστικό β'
κλίσης ουδέτερου γένους (το ζῷον) < ρ. ζήω -ῶ (θ. ζη-), ομόρριζα: ζωή, ευζωία, ζωηρός, ζωτικός, ζωικός, ζωντανός, ζωογόνος,
αναζωογόνηση, φιλόζωος.
ἐμμελῶς: επίρρημα
< ὁ, ἡ ἐμμελής, τὸ ἐμμελές (ἐν + μέλος), ομόρριζα: επιμέλεια, αμέλεια, παραμέληση, μεταμέλεια, μελέτη,
μέλημα, μελέτημα, επιμελής, επιμελητής, αμελής.
ἔχοντα: μετοχή
ενεργητικού ενεστώτα ουδέτερου γένους του ρ. ἔχω (θ. σεχ-, σχε-, σχη-, σχ-), ομόρριζα: σχέση, (ανά, επί, κατά, υπό)σχεση, σχήμα, πρόσχημα,
σχολή, έξη, μέθεξη, ευεξία, καχεξία, εξής, σχεδόν, ανοχή, αντοχή, αποχή, ενοχή,
εποχή, εξοχή, εσοχή, κατοχή, μετοχή, παροχή, περιοχή, προσοχή, συνοχή, υπεροχή.
ἀνυπόδητον: επίθετο
αρσενικού γένους β' κλίσης, τριγενές και δικατάληκτο (ὁ, ἡ ἀνυπόδητος, τὸ
ἀνυπόδητον) < ἀ + ὑπόδητος (ὑπό + δέω -ῶ = δένω), ομόρριζα: υπόδημα, διάδημα, δεσμός, δέσμη, δεσμίδα, επίδεσμος,
σύνδεσμος, (συν, επί, πρόσ)δεση, δεσμώτης, δεσμοφύλακας, δέμα, δεμάτι, άδετος,
ασύνδετος, αλληλένδετος.
ἄστρωτον: επίθετο
αρσενικού γένους β' κλίσης, τριγενές και δικατάληκτο (ὁ, ἡ ἄστρωτος, τὸ ἄστρωτον
= αυτός που δεν διαθέτει στρώμα, κρεβάτι) < ἀ + στρωτός < ρ. στρώννυμι
(θ. στρα-, στορ-, στρο-, στρω-), ομόρριζα:
στρώμα, κατάστρωμα, στρωτός, στρώση, επίστρωση, στρωσίδι, στρατός, στρατόπεδο.
εἱμαρμένη: μετοχή μέσου
παρακειμένου θηλυκού γένους του ρ. μείρομαι (θ.
μερ-). Εύχρηστο μόνο στο γ' ενικό οριστικής μέσου παρακειμένου και
υπερσυντέλικου και στη μετοχή μέσου παρακειμένου (εἵμαρται, εἵμαρτο, εἱμαρμένος
-η -ον), ομόρριζα: μέρος, μερίδα, μερίδιο,
μέρισμα, μόριο, μοίρα, μόρσιμος (= θνητός).
παρῆν: γ' ενικό
οριστικής ενεργητικού παρατατικού του ρ. πάρειμι (παρά + εἰμί, θ. ἐσ-), αντώνυμο: ἄπειμι, ομόρριζα: ουσία, παρουσία, απουσία, εξουσία, ουσιώδης, επουσιώδης,
ανούσιος, ουσιαστικός.
ἔδει: γ’ ενικό οριστικής ενεργητικού
παρατατικού του ρ. δεῖ (θ. δε-, δέη-), συνώνυμα:
χρή, πρέπει, προσήκει, ομόρριζα:
δέηση, ένδεια, ενδεής.
ἐξιέναι: απαρέμφατο
ενεργητικού ενεστώτα του ρ. ἐξέρχομαι (ἐκ + ἔρχομαι, θ. ἐρχ-, εἰ-, ἰ-, ἐλευθ-,
ἐλυθ-, ἐλθ-), αντώνυμο: εἰσέρχομαι, παράγωγα: εξιτήριο, εισιτήριο,
προσιτός, απρόσιτος, δυσπρόσιτος, ισθμός, αμαξιτός, ιταμός, ανεξίτηλος,
εισιτήριο, έλευση, διέλευση, παρέλευση,
συνέλευση, ελεύθερος, απελεύθερος, προσηλυτισμός.
σχόμενος: μετοχή μέσου
αορίστου β' αρσενικού γένους του ρ. ἔχω
σωτηρίαν: ουσιαστικό α'
κλίσης θηλυκού γένους (ἡ σωτηρία), παράγωγο του ρ. σῴζω (θ. σω-), ομόρριζα: σώμα, σώος, σωτήρας, διάσωση,
διασώστης, ασωτία, άσωτος.
εὕροι: γ' ενικό
ευκτικής ενεργητικού αορίστου β' του ρ. εὑρίσκω. ομόρριζα: εύρεση, (αν, εξ, εφ, συν)εύρεση, εύρημα, εφευρέτης,
ευρετήριο, δυσεύρετος.
κλέπτει: γ' ενικό
οριστικής ενεργητικού ενεστώτα του ρ. κλέπτω (Θ. κλεπ-, κλοπ-,
κλαπ-), συνώνυμα: κλωπεύω, λῄζομαι, συλῶ, ομόρριζα: κλοπή, υποκλοπή, κλοπιμαίο, λογοκλόπος, κλέφτης,
κλεψύδρα, κλέψιμο, κλεψίτυπο.
πυρί: ουσιαστικό γ'
κλίσης ουδέτερου γένους (τὸ πῦρ), ομόρριζα:
πυρκαγιά, πυρπόληση, πυρπολητής, πυρομανής, εμπρηστής, εμπρησμός πυρασφάλεια.
κτητήν: ρηματικό
επίθετο β' κλίσης θηλυκού γένους, τριγενές και τρικατάληκτο (κτητός, -ή, -όν =
αυτός που μπορεί να αποκτηθεί) < ρ. κτάομαι -ῶμαι (θ. κτα-, κτε-, κτη-), ομόρριζα: κτήμα, κτήνωδία, απόκτημα,
κτήση, (ανά, από, κατά, πρόσ)κτηση, κτήτορας, επίκτητος, ακτήμονας,
γαιοκτήμονας.
χρησίμην: επίθετο β'
κλίσης θηλυκού γένους, τριγενές και τρικατάληκτο (χρήσιμος, χρήσιμη, χρήσιμον)
< ρ. χρήομαι -ῶμαι ομόρριζα:
χρήση, κατάχρηση, χρήμα, χρηματισμός, χρηστός, χρηστότητα, εύχρηστος,
δύσχρηστος, άχρηστος, χρήστης, χρέος, χρεία.
γενέσθαι:
απαρέμφατο
μέσου αορίστου β' του ρ. γίγνομαι γενε-, γένη-, γον-), συνώνυμο: εἰμί.
δωρεῖται: γ ενικό
οριστικής μέσου ενεστώτα του ρ. δωρέομαι –οῦμαι < δῶρον, συνώνυμα: δίδωμι,
παρέχω, ομόρριζα: δώρο, δωρεά, δώρημα, φιλοδώρημα, δωρητής, δόση.
οἴκησιν: ουσιαστικό γ'
κλίσης θηλυκού γένους (ἡ οἴκησις) < οἰκέω -ῶ < οἶκος + jω, ομόρριζα: οίκος, οικία, (απ, κατ, παρ,
συν)οικία, οίκημα, οικισμός, (συν, επ, απ)οικισμός, οικιστικός, έποικος,
άποικος, ένοικος, πάροικος, κάτοικος.
ἐνεχώρει: γ' ενικό
οριστικής ενεργητικού παρατατικού του απρόσωπου ρήματος ἐγχωρεῖ (ἐν + χωρεῖ
< χώρος + jω), συνώνυμα: ἔξεστι, ἔνεστι, πάρεστι, οἷόν
τέ ἐστι, ομόρριζα: χώρος, χωριό, χωρικός, (ανά, από, εκ, παρά, προσ,
υπο)χώρηση, συγχώρεση, αναχωρητής, εγχώριος.
φυλακαί: ουσιαστικό α'
κλίσης θηλυκού γένους (ἡ φυλακή), παράγωγο του ρ. φυλάττω (θ. φυλακ-), ομόρριζα:
φύλακας, δεσμοφύλακας, αστυφύλακας, φυλαχτό, αφύλαχτος, διαφύλαξη,
επιφύλαξη, προφύλαξη.
ἐφιλοτεχνείτην: δυϊκός αριθμός
οριστικής ενεργητικού παρατατικού (ο μόνος εύχρηστος τύπος) του ρ. φιλοτεχνέω
-ῶ < φιλότεχνος (φίλος + τέχνη), ομόρριζα: τέχνη, τεχνίτης, τεχνικός,
τέχνασμα, τέχνημα, φιλοτέχνημα, φιλότεχνος, έντεχνος, άτεχνος.
λαθών: μετοχή
ενεργητικού αορίστου β' αρσενικού γένους του ρ. λανθάνω.
εὐπορία: ουσιαστικό α'
κλίσης θηλυκού γένους < εὖ + πόρος, από το οποίο παράγεται το ρ. πορίζομαι,
ομόρριζα: πόρος, πόρισμα, εύπορος, άπορος, απορία, βιοπορισμός,
βιοποριστικός.
v ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στα ΘΕΜΑΤΑ για ΣΥΖΗΤΗΣΗ
1. Παρατηρήστε πώς
χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο του Πρωταγόρα οι δραστηριότητες που σήμερα
ονομάζουμε «τεχνολογία». Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς.
Βλ. την ενότητα: «Ἀπορίᾳ οὖν σχόμενος ὁ Προμηθεύς ... τοῦ
βίου γίγνεται»
2. Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του
Ηφαίστου, να προσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως έντεχνη σοφία ο
Πρωταγόρας. Η τέχνη και τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται,
νομίζετε, στην έντεχνη σοφία; Υπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμεσα στην τεχνολογία
και στην τέχνη; Είναι και η τέχνη εξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του
πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσα σε μια φύση εχθρική;
Σύμφωνα
με την αρχαία ελληνική μυθολογία, η Αθηνά ήταν η θεά της νόησης και της σοφίας
και ο Ήφαιστος ο θεός της μεταλλουργίας. Τούτο σημαίνει ότι στον πρωταγόρειο
όρο «ἔντεχνη σοφία» θα πρέπει να περιλαμβάνονται τόσο η θεωρητική γνώση όσο
και η τεχνική δεξιότητα. Στον ίδιο όρο εντάσσονται
ασφαλώς και οι καλές τέχνες και τα δημιουργήματα τους (καλλιτεχνική δεξιότητα). Αλλωστε, ο
Ήφαιστος, εκτός από μεταλλουργός, ήταν και εξαιρετικός καλλιτέχνης. Στην Ιλιάδα
του Ομήρου παρουσιάζεται όχι μόνο να κατασκευάζει τα όπλα του Αχιλλέα, αλλά
και να φιλοτεχνεί με απαράμιλλη δεξιότητα τον εξωτερικό διάκοσμο της ασπίδας
του. Βέβαια, ανάμεσα στην τεχνολογία και στην τέχνη δεν υπάρχει πρωταρχική,
δηλαδή άμεση και άρρηκτη σχέση. Η τεχνολογία βοηθεί τον άνθρωπο στη βελτίωση
των υλικών όρων διαβίωσης του, ενώ η τέχνη του παρέχει αισθητική απόλαυση
καλύπτοντας ψυχικές και πνευματικές ανάγκες. Τέλος, η τέχνη αποτελεί
καθοριστικό παράγοντα για τη δημιουργία πνευματικού πολιτισμού, όχι όμως και
για την επιβίωση του ανθρώπου σ' ένα εχθρικό αρχικά για τον ίδιο φυσικό
περιβάλλον, το οποίο καθυπόταξε με τη βοήθεια της τεχνολογίας.
v Ερωτήσεις Αξιολόγησης
Ερμηνευτικές ερωτήσεις κλειστού τύπου
ή συνδυασμός ερωτήσεων κλειστού και ανοικτού τύπου
1. Να συμπληρώσετε δίπλα σε κάθε χαρακτηρισμό των ανθρώπων τις αντίστοιχες ιδιότητες με τις οποίες ο Επιμηθέας όπλισε τα
ζώα (ενότητα 2 και 3).
Η διανομή του Επιμηθέα Αντίθετα τα ζώα
άφησε τον άνθρωπο:
μετά τη διανομή είχαν:
Α Β
γυμνόν
............................
ἀνυπόδητον
............................
ἄστρωτον ............................
ἄοπλον ............................
2. Στο μύθο (ενότητα 2) δεν αναφέρεται πού βρίσκονταν τα «δώρα» του Επιμηθέα (οι διάφορες δυνάμεις) πριν τα μοιράσει στα ζώα. Αντίθετα προσδιορίζεται (ενότητα 3η) ότι το πῦρ, η ἔντεχνος σοφία και η πολιτική (τέχνη) βρίσκονταν στην κατοικία των θεών. Αυτή η διαφορά μπορεί να αποδεικνύει:
α) Τη σημασία τους για τον άνθρωπο.
β) Τη δυσκολία με την οποία τα εξασφαλίζουν οι άνθρωποι.
γ) Ότι αντιπροσωπεύουν ένα ανώτερο στάδιο πολιτισμού.
δ) Ότι ο θεός - δημιουργός κρατά για τον εαυτό του ό,τι νομίζει ότι μπορεί να απειλήσει τη θέση του.
Α. Να επιλέξετε την πιο εύστοχη, κατά τη γνώμη σας, άποψη.
Β. Να δικαιολογήσετε την επιλογή σας.
Ερμηνευτικές Ερωτήσεις
1.
Να εντοπίσετε στο κείμενο την αδυναμία του αποτελέσματος της διανομής που
πραγματοποίησε ο Επιμηθέας ως προς τα έλλογα όντα. Να αναφέρετε με ποιο τρόπο ο
Προμηθέας προσπαθεί να την επιλύσει και να σχολιάσετε την αποτελεσματικότητα
της ενέργειας αυτής.
2.
Οι τεχνικές γνώσεις εννοούνται εδώ χορηγημένες στον άνθρωπο ως ολοκληρωμένο
σύνολο a priori και όχι ως απόκτημα σταδιακής πείρας και κόπου μέσα στους
αιώνες. Συμφωνείτε με την ανάγνωση αυτή του μύθου ή όχι και γιατί;
3. Γιατί ο Ήφαιστος και η Αθηνά
αναφέρονται μαζί; Τι
αντιπροσώπευαν και ποια σχέση είχαν με την Αθήνα;
4. Ο Πρωταγόρας στο μύθο αναφέρεται στον άνθρωπο γενικά, χωρίς καμία διάκριση καταγωγής, κοινωνικής τάξης
κτλ. Η έννοια ἄνθρωπος είναι δηλαδή γενική
και δηλώνει το ανθρώπινο γένος. Ποια σημασία νομίζετε ότι έχει η αντίληψη αυτή; Πώς θα κρίναμε σήμερα τη
σπουδαιότητά της;
7. Διὸς φυλακαί: Τις φρουρές αποτελούσαν η Βία και το Κράτος, όργανα της εξουσίας του Δία, που συναντάμε στη Θεογονία του Ησιόδου (385) και τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου (στ. 12-87). Τι συμβολίζουν, κατά τη γνώμη σας, σε συνδυασμό με την όλη παρουσία των θεών στο μύθο του Πρωταγόρα;
8. Τι νομίζετε ότι συμβολίζει η κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα;
9. Πώς εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου (ενότητες 2 και 3) ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων ανάμεσα στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα;
10. Να εντοπίσετε στο κείμενο τις λέξεις
που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα (ενότητες 2 και 3) και να σκιαγραφήσετε την
προσωπικότητα και το ρόλο καθενός στη δημιουργία. Να λάβετε υπόψη σας και την ετυμολογία των ονομάτων τους.
Λεξιλογικές - Σημασιολογικές ασκήσεις
1. τὴν ἔντεχνον σοφίαν, τὴν ἔμπυρον τέχνην: Να σχηματίσετε τέσσερα ονοματικά σύνολα για καθένα από αυτά που δίνονται, με διαφορετικό κάθε φορά επίθετο.
2. κλέψας < κλέπτω: α) Να σχηματίσετε τρία παράγωγα ουσιαστικά από το ρήμα. β) Χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό το θέμα του ρήματος να γράψετε δύο σύνθετες λέξεις.
3. Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις ακόλουθες: καταναλωτισμός,
πολυμήχανος, μελωδικός, οδόστρωμα, εύχρηστος, επίφοβος, κοινόβιο, λαθροκυνηγός, προμήθεια, κόσμημα, κλεψύδρα, επόπτης, επιφυλακτικός, βιομήχανος, πολίτευμα, δώρο, εισιτήριο,
όραση, όπλα.
4.᾿Εφιλοτεχνείτην: από το πρώτο συνθετικό της λέξης δημιουργήστε
τέσσερις τουλάχιστον σύνθετες λέξεις.
5. Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής
γλώσσας, απλές ή σύνθετες, για κάθε μία από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: σοφὸς, ἄστρωτον, εὕροι, λέγεται, ἀνυπόδητον.
6. Για κάθε ένα από τους παρακάτω ρηματικούς τύπους του κειμένου να
σχηματίσετε ομμόριζα (απλά ή σύνθετα) της αρχαίας Ελληνικής, χρησιμοποιώντας
τις παραγωγικές καταλήξεις που σας δίνονται (ένα για κάθε κατάληξη):
i. δίκη: -άζω , -αιος , -σις , -μα.
ii. λέγεται : -ος , -ύδριον, -ισμός, -ιος.
iii. ἀκόσμητον : -μα , -ιος , -σις
,-ικος.
iv. κτητήν : -μα , -σις ,-ικος.
7. Να
αντιστοιχίσετε τις λέξεις της στήλης Α µε τις αντώνυµές τους που δίνονται στη
στήλη Β.
Α
|
Β
|
ἀπορῶ
ἄλογα
καταναλίσκω
εὐπορία
|
ἀπορία
µηχανῶµαι,
ἐφευρίσκω
ἔλλογα
φυλάττω,
φείδοµαι
|