Εισαγωγή στην Πλάτωνος ΠΟΛΙΤΕΙΑ

1.  Νεανικές Φιλοδοξίες και Απογοητεύσεις

Νεανικές Φιλοδοξίες του Πλάτωνα

·         Όπως ομολογεί ο ίδιος ο Πλάτωνας στην 7η Επιστολή του, όταν ήταν ακόμη νέος, φιλοδοξούσε να ασχοληθεί με την πολιτική. Όμως το 404 π.Χ. οι ολιγαρχικοί με τη βοήθεια της Σπάρτης κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα.

·         Στην αρχή ο φιλόσοφος παρακολουθούσε με συμπάθεια αυτήν την κίνηση, επειδή:

     α) και ο ίδιος ήταν εκ καταγωγής (και εκ πεποιθήσεως) αριστοκράτης

   β) ήλπιζε ότι μια διακυβέρνηση κάπως αυταρχική θα θεράπευε τις πληγές που είχε προξενήσει στην πόλη η ασυδοσία των δημαγωγών

     γ) δύο συγγενείς του, ο Κριτίας και ο Χαρμίδης, ανήκαν στην ηγετική  ομάδα των ολιγαρχικών.

Λόγοι Απογοήτευσης του Πλάτωνα

1)   Η ωμότητα των Τριάκοντα, οι οποίοι μάλιστα προσπάθησαν (ανεπιτυχώς, βέβαια) να καταστήσουν συνένοχο στις βιαιοπραγίες τους ακόμη και τον Σωκράτη. Η τυραννία των Τριάκοντα διήρκεσε οκτώ μήνες (404-403 π. Χ.) και είχε άδοξο τέλος.

2)   Ο δάσκαλος του, ο Σωκράτης, «ο δικαιότερος άνθρωπος της εποχής», καταδικάστηκε από την αποκατεστημένη δημοκρατία για αθεΐα και διαφθορά της νεολαίας σε θάνατο (399 π.Χ.). Στην καταδίκη του ασφαλώς συνέβαλε και η υποψία ότι ο φιλόσοφος διαπνεόταν από αντιδημοκρατικά φρονήματα.

3)   Η αρνητική εμπειρία που αποκόμισε από την παραμονή του στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου Α'.

Συμπεράσματα του Πλάτωνα

α) Όλα τα πολιτεύματα της εποχής του ήταν διεφθαρμένα.

β) Μόνο αν οι φιλόσοφοι αναλάμβαναν την εξουσία ή αν οι ηγεμόνες άρχιζαν να φιλοσοφούν, μόνο τότε θα μπορούσε να υπάρξει υγιής πολιτική ζωή.

γ) Πυρήνας της πολιτικής σκέψης του Πλάτωνα είναι η ιδέα της δικαιοσύνης, που σημαίνει: ο καθένας να πράττει αυτό για το οποίο είναι πλασμένος και καταλλήλως εκπαιδευμένος. Αν όλοι θέλουν να έχουν λόγο και να αποφασίζουν για όλα, τότε θα επικρατήσει το χάος.

2. Η συγγραφή της Πολιτείας

Περιεχόμενο του διαλόγου Πολιτεία ἢ περὶ δικαίου	Χρόνος συγγραφής (ιστορικός χρόνος)	Δραματικός χρόνος	Διαίρεση του κειμένου
Ο Πλάτων εκθέτει τις απόψεις του για την ιδεώδη πολιτεία, την καλλίπολιν, που διασφαλίζει στον πολίτη της τον άριστον βίον.	Το ογκώδες σύγγραμμα, καρπός πολύχρονης προσπάθειας, θα πρέπει να ολοκληρώ­θηκε γύρω στο        374 π.Χ.	Ο δραματικός χρόνος, δηλαδή ο χρόνος κατά τον οποίο υποτίθεται ότι διεξάγεται ο διάλογος, είναι το 421 π.Χ.	Η διαίρεση σε 10 βιβλία δεν προέρχεται από τον Πλάτωνα και δεν ανταποκρίνεται σε θεματικές ενότητες. Οι νεότεροι εκδότες διατηρούν αυτήν τη διαίρεση, αλλά υιοθετούν και τη σελιδαρίθμηση της έκδοσης του Ερρίκου Στεφάνου, η οποία κυκλοφόρησε το 1578.

3. Η σκηνοθεσία και τα πρόσωπα του διαλόγου

Σκηνικός χώρος- σκηνοθεσία του διαλόγου

§  Ο Σωκράτης και ο Γλαύκων, ο μεγαλύτερος αδελφός του Πλάτωνα είχαν κατεβεί στον Πειραιά, για να παρακολουθήσουν τη γιορτή της Βενδίδας, μιας θρακικής θεότητας που ταυτιζόταν με την Άρτεμη.

§  Επιστρέφοντας στην Αθήνα σταμάτησαν στο σπίτι του πλούσιου μέτοικου Κέφαλου, που ετοίμαζε θυσία.

§  Την επόμενη ημέρα ο Σωκράτης αναδιηγείται τη συζήτηση που ακο­λούθησε εκείνο το καλοκαιρινό δειλινό σε κάποιον φίλο του αρχίζοντας με τη φράση «Κατέβην χθὲς εἰς Πειραιᾶ μετὰ Γλαύκωνος τοῦ Ἀρίστωνος...».

Πρόσωπα του διαλόγου

1. ο Κέφαλος (ο πατέρας του ρήτο­ρα Λυσία),
2. ο Πολέμαρχος (ο μεγαλύτερος γυιος του Κέφαλου),
3. ο σοφιστής Θρασύμαχος,
4. ο Κλειτοφών,
5. ο Γλαύκων
6. ο Αδείμαντος,
7. και ο Σωκράτης.

è Από το δεύτερο βιβλίο ως το τέλος οι κύριοι συζητητές είναι ο Σωκράτης και οι δύο μεγαλύτεροι αδελφοί του Πλάτωνα, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος.

Θέμα του διαλόγου

Η φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας και κατ' επέ­κταση αν και κατά πόσο ο δίκαιος ή ο άδικος είναι ευτυχέστερος και σε αυτήν και στην άλλη ζωή.

Ø  Όμως, για να διερευνηθεί αυτό το περίπλοκο πρόβλημα, ο Σωκρά­της προτείνει να το εξετάσουν στο ευρύτερο πλαίσιο μιας πόλης - κράτους.

Ø  Αρχίζει, λοιπόν, ένα πείραμα, μια θεωρητική κατασκευή εξαρχής μιας πόλης, που συγκροτεί­ται σιγά-σιγά για να φτάσει από το πρωτόγονο στάδιο στην πλήρη ανάπτυξη της.

Ø  Πώς λειτουργεί, λοιπόν, η δικαιοσύνη μέσα σ' αυτόν τον ζωντανό οργανισμό, μέσα σε αυτή τη μεγάλη συλλογική ψυχή; Σε αυτό το ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει ο Σωκράτης.

Οι όροι «πόλις» και «πολιτεία»

πόλις	πολιτεία
Η πόλη-κράτος, που αναπτύχθηκε ήδη από την αρχαϊκή εποχή στον ελληνικό χώρο	Το πολίτευμα, οι βασικές δηλαδή αρχές που υπόκεινται στη νομοθεσία και στους θεσμούς της πόλης

v  Ερωτήσεις αξιολόγησης

Νεανικές φιλοδοξίες και απογοητεύσεις

1. Ο Πλάτωνας στα νεανικά του χρόνια φιλοδοξούσε να ασχοληθεί με την πολιτική. Ποια γεγονότα ή καταστάσεις που βίωσε στην πόλη των Αθηνών τον απογοήτευσαν;

2. Σε ποια συμπεράσματα και πολιτικές απόψεις οδήγησαν τον Πλάτωνα οι απογοητεύσεις που βίωσε από την πολιτική της Αθήνας και τα ταξίδια του στην Κάτω Ιταλία και Σικελία; 

Η συγγραφή της Πολιτείας

1. Ποιες γενικές πληροφορίες γνωρίζετε για τη συγγραφή της Πολιτείας (απόψεις που διατυπώνονται, χρόνος συγγραφής, διαίρεση σε βιβλία, δραματικός χρόνος διαλόγου); 

2. Ποιος υπολογίζουμε ότι είναι ο χρόνος συγγραφής της Πολιτείας και ποιος ο δραματικός χρόνος του έργου; Ποια σημαντικά ιστορικά γεγονότα και ποια γεγονότα της προσωπικής ζωής του Πλάτωνα μεσολάβησαν ανάμεσα στις δύο αυτές χρονολογίες; (Στην απάντησή σας να στηριχτείτε στην ενότητα Ε΄ της Εισαγωγής στην αρχαία φιλοσοφία και στην 1η ενότητα της εισαγωγής στην Πολιτεία).

Η σκηνοθεσία και τα πρόσωπα του διαλόγου

1. Ποιος είναι ο τόπος, ο χρόνος, το θέμα και τα κύρια πρόσωπα του διαλόγου;

2. Ο τίτλος του διαλόγου είναι Πολιτεία ἢ περὶ δικαίου. Πώς συνδέεται το δίκαιον με την πολιτεία στο διάλογο;

3. Ποιο είναι το περιεχόμενο των όρων πόλις και πολιτεία στο κείμενο;

6. Οι τρεις τάξεις

v  Και στον ινδοευρωπαϊκό χώρο και στην αρχαία Αίγυπτο ο πληθυσμός χωριζόταν σε τρεις τάξεις: χειρώνακτες, πολεμιστές, ιερείς. Με τον όρο τάξη δηλώνεται εδώ η "λειτουργία" μιας ομάδας μέσα στην κοινωνία.

v  Τριμερής είναι, λοιπόν, και η διαίρεση στην πλατωνική πολιτεία:

1. δημιουργοί
2. φύλακες - επίκουροι
3. φύλακες - άρχοντες (βασιλείς)

è Κατ' ουσίαν πρόκειται για δύο τάξεις, επειδή η ανώτερη προέρχεται κατόπιν αυστηρής επιλογής από τη μεσαία.

Δημιουργοί

·         Η κατώτερη τάξη (δημιουργοί), που είναι και η πολυπληθέστερη, συγκροτείται από: α) τους γεωργούς,

                        β) τους τεχνίτες,

                        γ) τους εμπόρους και

                        δ) γενικά τους χειρώνακτες.

·         Είναι, βέβαια, αποκλεισμένη από την εξουσία, εργάζεται όμως προστατευμένη και μπορεί να πλουτίζει - ως ένα σημείο, φυσικά. Οι μεγάλες οικονομικές διαφορές δεν είναι επιτρεπτές.

·         Η τάξη αυτή είναι υποχρεωμένη να συντηρεί, αλλά όχι πλουσιοπάροχα, τις δύο άλλες ηγεμονικές τάξεις.

·         Παιδιά, ωστόσο, που έχουν γεννηθεί στην τάξη των δημιουργών, αλλά έχουν να επιδείξουν εξαιρετικά προσόντα, μεταπηδούν στην ανώτερη τάξη και αντιστρόφως. Υπάρχει, επομένως, πρόβλεψη για την κοινωνική κινητικότητα.

Φύλακες - Επίκουροι

Επωμίζονται στρατιωτικά και διοικητικά καθήκοντα και γενικά είναι αφοσιωμένοι στην υπηρεσία του κράτους.

Φύλακες - Παντελείς (φιλόσοφοι – βασιλείς)

Αναλαμβάνουν, μετά τα 50 τους χρόνια, τη διακυβέρνηση και μεριμνούν για την ευδαιμονία ολόκληρης της πολιτείας.

è Πρόκειται, συνεπώς, για μια αριστοκρατία του πνεύματος, που εξουσιάζει και συνάμα υπηρετεί το πλήθος.

8.  Η αγωγή των φυλάκων

Κριτήρια επιλογής φυλάκων

Το ενδιαφέρον του νομοθέτη επικεντρώνεται στην ορθή αγωγή των φυλάκων, που έχουν επιλεγεί με κριτήρια:

1)    την καλή σωματική τους διάπλαση και

2)    την οξύνοια.

Πρώτο Στάδιο

Επιδιώκεται η εξισορρόπηση γυμναστικής και μουσικής αγωγής.

ü  Γυμναστική σημαίνει: φροντίδα για την ευεξία του σώματος, απλές ασκήσεις, υγιεινός τρόπος διαβίωσης.

ü  Μουσική είναι η ενασχόληση με τις καλές τέχνες: μουσική, χορός, τραγούδι, ανάγνωση, καλλιέργεια της εικαστικής ευαισθησίας.

c Ο νομοθέτης φυσικά επαγρυπνεί για τη μορφή και το περιεχόμενο της καλλιτεχνικής έκφρασης.

Δεύτερο Στάδιο

Ένας δεύτερος κύκλος εκπαίδευσης (από τα 20 ως τα 30) περιλαμβάνει κυρίως τις μαθηματικές επιστήμες:                                           α) αριθμητική

                                                            β) γεωμετρία

                                                            γ) στερεομετρία

                                                            δ) αστρονομία

                                                            ε) αρμονική

Τρίτο Στάδιο

Κορωνίδα της εκπαιδευτικής πορείας είναι η πενταετής (από τα 30 ως τα 35) σπουδή της διαλεκτικής (φιλοσοφία) που οδηγεί στην ύψιστη μορφή γνώσης, δηλαδή:

ü  στην αναζήτηση της ουσίας όλων των πραγμάτων

ü  και στη θέαση του Αγα­θού.

Προϋποθέσεις προαγωγής σε φύλακες-παντελεῖς

Η πορεία, λοιπόν, προς την ολοκλήρωση του ενάρετου ανθρώπου είναι τραχεία και γεμάτη δυσκολίες.

ü  Όσοι από τους φύλακες-επικούρους υποστούν με επιτυχία τις κρίσεις που έχουν καθορισθεί προάγονται μετά τα 50 τους έτη σε φύλακες-παντε­λείς, δηλαδή σε φύλακες - άρχοντες (βασιλείς).

Έργο των φυλάκων – παντελῶν

1.   Οι ενασχολήσεις αυτής της ολιγάριθμης αρχηγεσίας (ελίτ) είναι:

α) εν μέρει πρακτικές (διοίκηση του κράτους)

β) εν μέ­ρει θεωρητικές (ενασχόληση με τις επιστήμες και τη φιλοσοφία).

2.   Έχουν την ευθύνη για την εκπαίδευση της νέας γενιάς των φυλάκων

3.   Ζουν μακάρια, επειδή απολαμβάνουν τις πνευματικές ηδονές που μόνο αυτές διαρκούν

4.   Όταν πεθάνουν τιμώνται ως ήρωες.

12. Οι φιλόσοφοι – βασιλείς

Χαρακτηριστικά προβλήματα της αθηναϊκής δημοκρατίας

1.   Για μεγάλα διαστήματα η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν έρμαιο στα χέρια αδίστακτων δημαγωγών, που, όπως επισημαίνει ο κωμωδιογράφος, «καλόπιαναν, εθώπευαν, κολάκευαν και εξαπατούσαν τον Δήμο».

2.   Στο όνομα μιας δήθεν ισοτιμίας η ανάθεση πολλών αξιωμάτων γινόταν με κλήρωση!

3.   Για κρίσιμα θέματα δεν αποφάσιζε ο ορθός λόγος, αλλά η βοή του πλήθους και η πειθώ του ρήτορα.

è Η μοναδική ελπίδα, κατά τον Πλάτωνα, ήταν:

                        α) είτε να φιλοσοφήσουν οι άρχοντες

                        β) είτε να αναλάβουν τα ηνία του κράτους οι φιλόσοφοι

Η αλληγορία του ακυβέρνητου σκάφους

Σε μια δραματική αλληγορία παρουσιάζεται το σκάφος της πολιτείας να ταξιδεύει ακυβέρνητο. Ο ιδιοκτήτης που είναι μύωπας και κουφός δεν γνωρίζει τη ναυτική τέχνη. Τα μέλη του πληρώματος φιλονικούν μεταξύ τους και κανείς δεν σκέπτεται ότι χρειάζεται ένας έμπειρος κυβερνήτης που να γνωρίζει τις θέσεις των άστρων και τις ιδιοτροπίες των ανέμων. Ο μόνος που μπορεί να οδηγήσει με ασφάλεια μέσα από την τρικυμία το «μεθυσμένο καράβι» είναι ο κυβερνήτης - φιλόσοφος.

Ερωτήματα στα οποία δίνει απάντηση η αλληγορία του σπηλαίου

ü  Γιατί όμως ο φιλόσοφος θεωρείται ως ο καταλληλότερος;

ü  Όλοι μας δεν πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι του πνεύματος είναι οι πιο ακατάλληλοι για την επίλυση των πρακτικών προβλημάτων;

ü  Δεν βρίσκονται, όπως θα λέγαμε, συνεχώς «εκτός τόπου και χρόνου» απορροφημένοι από τις θεωρητικές τους αναζητήσεις;

ü  Δεν είναι αδέξιοι;

ü  Δεν είναι υπεροπτικοί;

Χαρακτηριστικά των φιλοσόφων που τους καθιστούν τούς καταλληλότερους για την ανάληψη της εξουσίας

·         Ο όρος βασιλεύς στον Πλάτωνα δηλώνει απλώς τον άρχο­ντα, όχι τον απόλυτο μονάρχη που αντλεί την εξουσία του από το κληρονομικό δι­καίωμα ή από τη θέληση του Θεού.

·         Οι φιλόσοφοι - βασιλείς είναι προσωπικότητες που δεν διαθέτουν μόνο γνώσεις και συνθετική σκέψη, αλλά πείρα ζωής, διοικητικές ικανότητες και αδαμά­ντινο χαρακτήρα.

·         Αναλαμβάνουν την εξουσία από αίσθηση καθήκοντος για να διοχετεύσουν μέσα στη νομοθεσία τη σοφία τους και την ακεραιότητα τους. Δεν διαθέτουν ούτε προσωπική περιουσία ούτε καν οικογένεια, για να είναι αδέκαστοι, ανεπηρέαστοι και ολόψυχα αφοσιωμένοι στο κοπιώδες λειτούργημα τους.

Συνολικά: Φύλακες - Παντελείς (φιλόσοφοι – βασιλείς) ·         Ο όρος βασιλεύς στον Πλάτωνα δηλώνει απλώς τον άρχο­ντα, όχι τον απόλυτο μονάρχη που αντλεί την εξουσία του από το κληρονομικό δι­καίωμα ή από τη θέληση του Θεού. ·         Όσοι από τους φύλακες-επικούρους υποστούν με επιτυχία τις κρίσεις που έχουν καθορισθεί προάγονται μετά τα 50 τους έτη σε φύλακες-παντε­λείς, δηλαδή σε φύλακες - άρχοντες (βασιλείς). Αναλαμβάνουν, μετά τα 50 τους χρόνια, τη διακυβέρνηση και μεριμνούν για την ευδαιμονία ολόκληρης της πολιτείας. ·         Οι ενασχολήσεις αυτής της ολιγάριθμης αρχηγεσίας (ελίτ) είναι εν μέρει πρακτικές (διοίκηση του κράτους) και εν μέ­ρει θεωρητικές, δηλαδή ενασχόληση με τις επιστήμες και τη φιλοσοφία. ·         Ζουν μακάρια, επειδή απολαμβάνουν τις πνευματικές ηδονές που μόνο αυτές διαρκούν. Έχουν την ευθύνη για την εκπαίδευση της νέας γενιάς των φυλάκων. Όταν θα έχουν εκπαιδεύσει τους διαδόχους τους, θα είναι έτοιμοι πια να φύγουν από τη ζωή και να κατοικήσουν στις νήσους των Μακάρων. Όταν πεθάνουν τιμώνται ως ήρωες. ·         Οι φιλόσοφοι - βασιλείς είναι προσωπικότητες που δεν διαθέτουν μόνο γνώσεις και συνθετική σκέψη, αλλά πείρα ζωής, διοικητικές ικανότητες και αδαμά­ντινο χαρακτήρα. Αναλαμβάνουν την εξουσία από αίσθηση καθήκοντος, για να διοχετεύσουν μέσα στη νομοθεσία τη σοφία τους και την ακεραιότητα τους. Δεν διαθέτουν ούτε προσωπική περιουσία ούτε καν οικογένεια, για να είναι αδέκαστοι, ανεπηρέαστοι και ολόψυχα αφοσιωμένοι στο κοπιώδες λειτούργημά τους. Η ζωή τους είναι πειθαρχημένη και λιτή. è Πρόκειται, συνεπώς, για μια αριστοκρατία του πνεύματος, που εξουσιάζει και συνάμα υπηρετεί το πλήθος.

v Ερωτήσεις αξιολόγησης

Οι τρεις τάξεις

1. Ποιο είναι το περιεχόμενο του όρου τάξη, και πώς διαιρούνται συνοπτικά οι τάξεις στην πλατωνική πολιτεία; 

2.  Ποιες οι αρμοδιότητες κάθε τάξης στην ιδανική Πολιτεία; 

3.  Γιατί, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η διάκριση σε καθορισμένες τάξεις με συγκεκριμένο ρόλο δεν αποκλείει την κοινωνική κινητικότητα; Πώς κρίνετε εσείς τη λύση που δίνει;

Η αγωγή των φυλάκων

1. Με ποια κριτήρια επιλέγονταν οι φύλακες;

2. Τι περιελάμβανε η αγωγή των φυλάκων στο πρώτο και το δεύτερο στάδιο;

3. Ποια θέση είχε η φιλοσοφία στην αγωγή των φυλάκων και στην εξέλιξή τους;

4. Ποιες ήταν οι προϋποθέσεις προαγωγής των φυλάκων - ἐπικούρων σε φύλακες – παντελεῖς και ποιο έργο αναλάμβαναν οι τελευταίοι;

5. Ποιο ρόλο αναλαμβάνει ο νομοθέτης της Πολιτείας; Νομίζετε ότι ο ρόλος αυτός ενέχει κάποιο κίνδυνο; Αν π.χ. ο νομοθέτης «επαγρυπνεί» για την ορθή αγωγή των φυλάκων κτλ., δεν θα χρειαστεί να «επαγρυπνεί» κάποιος και για το νομοθέτη; Ποιος θα είναι αυτός;

Οι φιλόσοφοι - βασιλείς

1. Ποια κατάσταση επικρατούσε για μεγάλα διαστήματα στην αθηναϊκή δημοκρατία και πώς μπορούσε να αντιμετωπιστεί, κατά τον Πλάτωνα; 

2. Με ποια αλληγορία στηρίζει ο Πλάτωνας τη θέση ότι η πολιτεία μπορεί να διοικηθεί σωστά μόνο αν φιλοσοφήσουν οι άρχοντες ή αν αναλάβουν τα ηνία του κράτους οι φιλόσοφοι; Να την παρουσιάσετε.

3. Γιατί οι φιλόσοφοι-βασιλείς είναι οι πιο κατάλληλοι για τη διακυβέρνηση της πολιτείας και τι σημαίνει ο όρος βασιλεύς στον Πλάτωνα; Να παραθέσετε τα χαρακτηριστικά των φιλοσόφων - βασιλέων που εγγυώνται τη σωστή διακυβέρνηση της πολιτείας. 

13. Η δικαιοσύνη

Αρετές που ενσαρκώνει η ιδεώδης πολιτεία του Πλάτωνα

Η ιδεώδης πολιτεία ενσαρκώνει τις τέσσερις θεμελιώδεις αρετές:

1)   είναι σοφή, επειδή οι άρχοντες της (οι φιλόσοφοι - βασιλείς) είναι σοφοί και την καθοδηγούν προς το Αγαθόν.

2)   Είναι ανδρεία, επειδή οι φύλακες - επίκουροι είναι ανδρείοι και μπορούν να υπερασπισθούν αφενός την εδαφική της ακεραιότητα και αφετέρου τις αξίες που προβάλλει το εκπαιδευτικό της σύστημα.

3)   Κοσμείται από σωφροσύνη (αυτοκυριαρχία και νομιμοφροσύνη), επειδή ανάμεσα στις τρεις τάξεις βασιλεύει η αρμονία, που προκύπτει από την υποταγή της κατώτερης στις ανώτερες.

4)   Είναι, τέλος, η πολιτεία αυτή δίκαιη, επειδή το κάθε στοιχείο εκπληρώνει τη λειτουργία του χωρίς να παρακωλύει τη λειτουργία των άλλων, με άλλα λόγια: ο καθένας πράττει το έργο που του έχει ανατεθεί και δεν πολυπραγμονεί.

Πώς διασφαλίζεται η δικαιοσύνη και η αρμονία της ατομικής και συλλογικής ψυχής

§  Εφόσον το όλον, η μεγάλη ψυχή, είναι ισορροπημένη και δίκαιη, και ο μικρόκοσμος, δηλαδή η ατομική ψυχή, είναι αρμονική (ο όρος «ψυχή» στον Πλάτωνα δηλώνει και το χαρακτήρα, την προσωπικότητα, ακόμα και το νου).

§  Το κατώτερο μέρος (κίνητρο, τάση) της, το ἀλόγιστον ή ἐπιθυμητικόν, που επιδιώκει την εκπλήρωση των βασικών αναγκών (φαγητό, ποτό, έρωτας) και γι' αυτόν τον λόγο είναι φιλοχρήματο και φιλοκερδές, τιθασεύεται από το θυμοειδές. Και τα δύο μαζί υπακούουν στο ανώτερο στοιχείο, το λογιστικόν, που ηγεμονεύει. è Η αντιστοιχία ανάμεσα στα τρία μέρη της ψυχής και στις τρεις τάξεις είναι προφανής.

§  Κάθε άνθρωπος είναι δίκαιος, εφόσον τα τρία στοιχεία (νους, καρδιά, επιθυμίες) που συναπαρτίζουν την προσωπικότητα του βρίσκονται σε αρμονική συμβίωση. Αν τα άλλα στοιχεία υφαρπάσουν την εξουσία του λογιστικού, τότε επέρχονται η σύγχυση και η καταστροφή.

§  Την αρμονία διασφαλίζει η Δικαιοσύνη που απονέμει στον καθένα ό,τι του ανήκει και τον τοποθετεί στη θέση που του αρμόζει.

Τριμερής διαίρεση της ψυχής

ἀλόγιστον ή ἐπιθυμητικόν	θυμοειδές	λογιστικόν
Το κατώτερο μέρος της ψυχής, που επιδιώκει την εκπλήρωση των βασικών αναγκών (φαγητό, ποτό, έρωτας) και γι' αυτόν τον λόγο είναι φιλοχρήματο και φιλοκερδές	Τιθασεύει το ἀλόγιστον ή ἐπιθυμητικόν	Το ανώτερο στοιχείο, αυτό που ηγεμονεύει· τα δύο άλλα στοιχεία μαζί υπακούουν σ’ αυτό

Σχηματική απόδοση

φύλακες-παντελεῖς	λογιστικόν	σοφία	δικαιοσύνη	αρμονία ευδαιμονία
φύλακες- ἐπίκουροι	θυμοειδές	ἀνδρεία
δημιουργοί	ἐπιθυμητικόν	σωφροσύνη

Απόψεις των ομιλητών του διαλόγου περί δικαιοσύνης

 Το μείζον πρόβλημα που συζητείται στην Πολιτεία είναι η δικαιοσύνη. Στην αρχή του διαλόγου διατυπώνονται διάφορες απόψεις περί του τι είναι δικαιοσύνη. 

1)      Ο Κέφα­λος που εκπροσωπεί την παλιά γενιά νομίζει ότι δικαιοσύνη είναι η εντιμότητα στις συναλλαγές. Έτσι ο πλούσιος έχει τη δυνατότητα να είναι δίκαιος, επειδή μπορεί να εξοφλεί τα χρέη του.

2)      Ο Πολέμαρχος διισχυρίζεται ότι δικαιοσύνη είναι να αποδίδεις τα ίσα, καλό στον φίλο, κακό στον εχθρό. Παραβλέπει όμως το γεγονός ότι ο φίλος ενδέχεται να είναι άδικος και ο εχθρός δίκαιος.

3)      Ο σοφιστής Θρασύμαχος είναι ωμός· το συμφέρον του ισχυρού καθορίζει το τι είναι δίκαιο.

4)      Ο Γλαύκων, που είναι κατά κάποιο τρόπο το φερέφωνο της αριστοκρατικής ηθικής, θεωρεί τη δικαιοσύνη ως μια υποκριτική κοινωνική σύμβαση που επιβάλλεται από τους πολλούς και αδύνατους για την αυτοπροστασία τους. Όλοι αυτοί οι ορισμοί εμπεριέχουν ένα κόκκο αλήθειας, αλλά

5)      αποδεκτός τελικά γίνεται ο ορισμός του Σωκράτη: «τὸ τὰ αὐτοῦ πράττειν», με άλλα λόγια: ο καθένας οφείλει να πράττει για το κοινωνικό σύνολο εκείνο για το οποίο είναι πλασμένος και καταλλήλως εκπαιδευμένος.

Προβλήματα του σωκρατικού ορισμού

Σε μια κοινωνία ποιος, όσο σοφός και αδέκαστος κι αν είναι, και με ποια κριτήρια θα καθορίσει τι πρέπει να πράττει ο άλλος; Δεν αναιρείται η ισότητα αν εφαρμοσθεί η αρχή αυτή;

Σύνδεση της δικαιοσύνης με την αυτογνωσία και τις άλλες αρετές της ιδεώδους πολιτείας

·         Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο (απ. 94) ούτε ο ήλιος δεν μπορεί να υπερβεί τα όρια μέσα στα οποία κινείται. Αν τυχόν και τα υπερβεί, τότε οι Ερινύες, οι βοηθοί της Δικαιοσύνης, θα τον βρουν και θα τον επαναφέρουν στην τροχιά του. Ξεφεύγοντας από τα όρια του ο Ήλιος διαπράττει ὕβριν που τιμωρείται αυστηρά.

·         Έτσι, λοιπόν, και ο άνθρωπος, για να μην διαπράττει αδικία, οφείλει να μην υπερβαίνει τα προσωπικά του όρια. Αν ο ίδιος δεν είναι σε θέση είτε από φιλαυτία είτε από ματαιοδοξία είτε από αδυναμία κρίσης να οριοθετήσει τον τομέα της δραστηριότητας του, τότε τουλάχιστον θα πρέπει να συμμορφώνεται προς τις υποδείξεις του εμπειρότερου, του σοφότερου, του σωφρονέστερου.

·         Δικαιοσύνη, λοιπόν, είναι ένα είδος αρμονίας των αντιμαχομένων τάσεων της ψυχής. Η αρμονία αυτή πηγάζει από το γνῶθι σαυτόν και τον συνακόλουθο αυτοπεριορισμό. Αν ο άνθρωπος διερευνήσει τον εαυτό του και αποδεχτεί τα όρια του, τότε η συμπεριφορά του απέναντι στους συνανθρώπους του, στην πόλη, στους θεούς, στη φύση είναι η ορθή.

è Από την άποψη αυτή στη δικαιοσύνη εμπεριέχονται και οι τρεις άλλες αρετές:

            α) η σοφία που διαβλέπει και εκτιμά το βάρος της προσωπικότητας μας

            β) η ανδρεία που έχει το θάρρος να αποδεχθεί την εκτίμηση

            γ) η σωφροσύνη που επιβάλλει τον αυτοέλεγχο.

14. Οι φαύλες πολιτείες

Αίτια φθοράς της ιδεώδους πολιτείας

Η ιδεώδης πολιτεία είναι αριστοκρατική, αλλά η αριστοκρατία της δεν βασίζεται στην καταγωγή παρά στο πνεύμα. Η φθορά της έχει αίτια εσωτερικά, την ανάμειξη του χρυσού γένος (φιλόσοφοι) με το χάλκινο (δημιουργοί).

Οι φαύλες πολιτείες

Τιμοκρατική Πολιτεία

·        Είναι διαστρεβλωμένο απότοκο της ιδεώδους πολιτείας

·        ιστορικό πρότυπο: Σπάρτη

·        Η πολιτεία αυτή είναι φιλοπόλεμη και υποχείριο της φιλαργυρίας. Έτσι ο τιμοκρατικός άνθρωπος είναι παραδομένος στο θυμοειδές στοιχείο και επιδιώκει συνεχώς τιμές, διακρίσεις, πλούτο και ηδονές.

Ολιγαρχία

·         Από την Τιμοκρατία προκύπτει η Ολιγαρχία (πλουτοκρατία), όπου ο άμετρος πλουτισμός εκκολάπτει ένα πλήθος κηφήνων.

·         Άλλοι από αυτούς έχουν κεντρί (οι κακούργοι) και άλλοι είναι άκεντροι (οι πτωχοί), όλοι τους όμως επιδιώκουν την α­νατροπή της πολιτείας.

·         Ο ολιγαρχικός:

α) λατρεύει το χρήμα

β) περιφρονεί την παιδεία

γ) αδιαφορεί για την τιμή και την υπεράσπιση της πατρίδας του.

·         Ως πρότυπο ο Πλά­τωνας θα πρέπει να είχε υπόψη του την αποικία των Φοινίκων, την Καρχηδόνα, με τους μυωπικούς ηγεμόνες που έθεταν υπεράνω των πάντων το προσωπικό τους συμφέρον.

Δημοκρατία

·         Οι κηφήνες συνεχώς πληθύνονται, επειδή οι ολιγαρχικοί ευνοούν την κατασπατά­ληση της πατρικής περιουσίας των απόρων για να πλουτίζουν οι ίδιοι ακόμη πιο πο­λύ.

·         Όταν οι κηφήνες συνειδητοποιήσουν τη δύναμη τους, ανατρέπουν την ολιγαρχία και εγκαθιστούν ένα ανάπηρο πολίτευμα, τη Δημοκρατία.

·         Εδώ επιτρέπονται τα πά­ντα:

1.   Ο καθένας πράττει και λέγει ό,τι θέλει και ζει όπως θέλει.

2.   Τα αξιώματα μοιρά­ζονται με κλήρο ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι οι πολίτες είναι ίσοι.

3.   Οι δάσκαλοι φοβούνται και κολακεύουν τους μαθητές.

4.   Οι γέροντες συμπεριφέρονται σαν να είναι νέοι.

5.   Ακόμη και τα ζώα ωθούν έξω από τον δρόμο τους τους ανθρώπους!

Τυραννίδα

·         Η άμετρη ελευθερία της Δημοκρατίας οδηγεί στην αναρχία. Μέσα στην πόλη δημιουργείται πόλωση. Από τη μια είναι οι άπληστοι ολιγαρχικοί και από την άλλη οι άκεντροι κηφήνες (οι πτωχοί) που έχουν ωστόσο ως προστάτες τους κηφήνες με κεντρί.

·         Όταν, λοιπόν, ο κακούργος κηφήνας αναλάβει με τη βοήθεια του Δήμου την εξουσία εγκαθιστά την Τυραννίδα.

·         Ως τύραννος πια:

1.   Λησμονεί τις υποσχέσεις που εί­χε δώσει στους πτωχούς για την αναδιανομή του πλούτου.

2.   Κηρύσσει πολέμους για να αποσπά τον λαό από τα προβλήματα του.

3.   Καταδιώκει τους επιφανείς πολίτες.

4.   Για να προστατευθεί από τους αγανακτισμένους και ελευθερόφρονες συγκροτεί σω­ματοφυλακή από απελεύθερους.

5.   Ο τυραννικός άνθρωπος περιτριγυρίζεται από σμή­νος ηδονών, κλέπτει, συκοφαντεί και διαπράττει κάθε είδους ανοσιούργημα.

Τιμοκρατική πολιτεία
θυμοειδές στοιχείο	Ολιγαρχία
	πλούσιοι	Δημοκρατία
		άκεντροι κηφήνες (άποροι)	Τυραννίδα
			κακούργος κηφήνας (με κεντρί)

v  Ερωτήσεις αξιολόγησης

Η δικαιοσύνη

1. Ποιες αρετές «ενσαρκώνει» η ιδεώδης πολιτεία κατά τον Πλάτωνα και πώς εξηγείται αυτή η «ενσάρκωση»;

2. Ποια είναι τα μέρη της ψυχής, κατά τον Πλάτωνα, σε ποια σχέση βρίσκονται με τις τάξεις της πολιτείας και σε ποια σχέση πρέπει να βρίσκονται μεταξύ τους για να θεωρείται ο άνθρωπος δίκαιος; 

3. Πώς διασφαλίζεται η αρμονία της ατομικής ψυχής και της ψυχής της πολιτείας σύμφωνα με τον Πλάτωνα;

4. Ποιος άνθρωπος θεωρείται δίκαιος;

5. Ποιοι ορισμοί δίνονται στην Πολιτεία για τη δικαιοσύνη και από ποιους; 

6. Πώς ορίζει τη δικαιοσύνη ο Σωκράτης και ποια προβλήματα δημιουργεί ο ορισμός του;

7. Ποια σχέση έχει η αυτογνωσία με τη δικαιοσύνη;

8. Πώς εξηγεί ο Πλάτων την άποψή του ότι στη δικαιοσύνη εμπεριέχονται και οι τρεις άλλες αρετές;

Οι «φαύλες» πολιτείες

1. Ποια είναι τα γνωρίσματα της ιδεώδους πολιτείας κατά τον Πλάτωνα και ποιο το διαστρεβλωμένο απότοκο αυτής; 

2. Ποιες πολιτείες χαρακτηρίζει ο Πλάτων «φαύλες»;

3. Πώς δημιουργείται καθεμία από τις «φαύλες» πολιτείες;

4. Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει ο Πλάτων σε κάθε είδος πολιτείας και στους πολίτες καθεμιάς;

5. Τι γνωρίζετε για το πολίτευμα της Ολιγαρχίας και το ρόλο των κηφήνων σε αυτό; 

6. Πως προκύπτει το πολίτευμα της Δημοκρατίας; Ποια είναι τα γνωρίσματά της; 

7.Πώς ορίζει ο Πλάτων τη δημοκρατία;

8. Ποια ιστορικά παραδείγματα είχε πιθανόν υπόψη του ο Πλάτων στην περιγραφή των «φαύλων» πολιτειών;

10. Ποιες συνθήκες οδηγούν στην Τυραννίδα, κατά τον Πλάτωνα, και ποια είναι τα γνωρίσματα του τυράννου;

Η αλληγορία του σπηλαίου

Ορισμός της αλληγορίας

v  Η αλληγορία είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέ­γει και άλλα εννοεί.

v  Πρόκειται, συνεπώς, για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση.

Θέματα της αλληγορίας του σπηλαίου

Η αλ­ληγορία του σπηλαίου, όπως αναπτύσσεται στην αρχή του Ζ' βιβλίου της Πολιτείας, αναφέρεται:

1)    στην επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση,

2)    στην υποχρέωση που έχει ο ορθώς πεπαιδευμένος, δηλαδή ο φιλόσοφος, να φωτίσει τους συναν­θρώπους του,

3)    αλλά και γενικότερα στην αντίθεση ανάμεσα στον κόσμο που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας και στον κόσμο της νόησης.

Περιεχόμενο της αλληγορίας του σπηλαίου

·   Ας φανταστούμε λοιπόν, λέει ο Σωκράτης, δεσμώτες σε μια σπηλιά, που δεν βλέπουν παρά μόνο σκιές να προβάλλονται στο βάθος πάνω στο τοίχωμα. Οι άνθρωποι αυτοί πιστεύουν ότι οι σκιές είναι η μοναδική αλήθεια.

·   Αν τώρα ορισμένοι λυθούν από τα δεσμά τους και ανεβούν σκαλί - σκαλί προς την έξοδο, όπου λάμπει το φως του ήλιου, είναι βέβαιο ότι θα δυσανασχετήσουν από τη λάμψη που πληγώνει την όραση τους και θα επιστρέψουν στο δεσμωτήριό τους.

·   Αν, ωστόσο, εξαναγκαστούν να παραμείνουν στο φως, θα αρχίσουν βαθμιαία να συνηθίζουν στη λάμψη και θα μπορέσουν να ατενίσουν τον ήλιο, που συμβολίζει την ιδέα του Αγαθού, και να αναγνωρίσουν την κυριαρχία του στον κόσμο των αισθητών πραγμάτων.

·   Από οίκτο θα θελήσουν να ελευθερώσουν τους παλαιούς συντρόφους τους. Αν όμως ξαναβρεθούν μέσα στη σπη­λιά, το σκοτάδι θα βλάψει την όραση τους και θα τους εκθέσει στην καταφρόνια των άλλων, οι οποίοι ενδέχεται να επιτεθούν στους επίδοξους ελευθερωτές τους και να τους εξοντώσουν (ευανάγνωστος υπαινιγμός στην καταδίκη σε θάνατο του Σωκράτη).

·   Παρά τον κίνδυνο ωστόσο, ο απελευθερωμένος δεσμώτης, ο φιλόσοφος δηλαδή, έχει την υποχρέωση να κατέλθει στη σπηλιά και να προσπαθήσει να αναμορφώσει τους δεσμώτες.

v  Ερωτήσεις αξιολόγησης

1. Ποιος εκφραστικός τρόπος ονομάζεται αλληγορία;

2. Ποιο είναι το θέμα της αλληγορίας του σπηλαίου;

3. Σε τι αναφέρεται η αλληγορία του σπηλαίου, όπως αναπτύσσεται στην αρχή του Ζ’ βιβλίου της Πολιτείας; Παρουσιάστε το περιεχόμενό της.