τού Χαρίδημου Ξενικάκη
Εισαγωγή
Η έννοια της
«διαφοράς» συνδέεται συχνά με κατηγορίες, όπως είναι η κοινωνική τάξη, η
αρτιμέλεια, η φυλή, η θρησκεία, κ.α. Στην εντύπωση ότι οι διαφορές είναι
εγγενείς, δηλαδή βιολογικά δοσμένες, οφείλονται εν πολλοίς η περιθωριοποίηση
και ο αποκλεισμός ατόμων των οποίων η διαφορά ταυτίζεται με την κατωτερότητα
καθιστώντας, παράλληλα, το ‘σώμα’ τους σημείο παρέκκλισης ή παθογένειας. Ιστορικό
παράδειγμα αυτής της αντίληψης είναι η αποικιοκρατία του 18ου και 19ου
αι., για τη νομιμοποίηση της οποίας η επιστήμη της Ανθρωπολογίας επιχείρησε να
τεκμηριώσει τη φυσική κατωτερότητα κάποιων λαών και, άρα, την ανάγκη
εκπολιτισμού τους. Τον 20ο αι. η «επιστημονικά» διαπιστωμένη
κατωτερότητα ομάδων του πληθυσμού στη ναζιστική Γερμανία οδήγησε στην κορύφωση
του φαινομένου με το ολοκαύτωμα των Εβραίων, ως άλλοθι για την προστασία της -βιολογικά
ανώτερης- Αρείας Φυλής. Η πτώση του
ναζιστικού καθεστώτος, ωστόσο, δεν επέφερε και το τέλος της εξόντωσης ατόμων ή
ομάδων των οποίων η διαφορετικότητα νοείται ως παθολογική ή επικίνδυνη.
Τα ανθρώπινα δικαιώματα σήμερα
Από τα τέλη του 20ου αι. η συζήτηση
σχετικά με τα δικαιώματα θέτει πολλά ερωτήματα, φέρνοντας στο προσκήνιο ακόμη
και την απαισιόδοξη άποψη περί τέλους των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στις ημέρες
μας πολλά δικαιώματα ακυρώνονται εν ονόματι της ασφάλειας, της τήρησης της
έννομης τάξης και του πολέμου κατά της τρομοκρατίας. Παρατηρείται, επομένως,
επικίνδυνη σύγχυση ανάμεσα στην ασφάλεια και τα δικαιώματα.
Νέες έννοιες στη συζήτηση περί
ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Σε όλη τη
συζήτηση περί δικαιωμάτων σήμερα υπάρχει μια τάση που αφορά στη βιολογική
ιδιότητα του πολίτη, υπό την έννοια ότι η ταυτότητα του πολίτη δομείται από
βιολογικά δεδομένα. Ο «βιολογικός πολίτης» (Rose, 2007) έχει ως βασικό καθήκον του την πρόληψη ασθενειών,
καθώς στοχεύει στη βελτιστοποίηση και ενδυνάμωση του βιολογικού του δυναμικού.
Οι πολιτικές πρόληψης του 21ου αι. λειτουργούν με όρους
«προ-συμπτωματολογίας», εφόσον τονίζουν ότι η παρούσα υγιής βιολογική κατάσταση
δεν πρέπει να οδηγεί τον πολίτη σε εφησυχασμό, εισάγοντας με αυτόν τον τρόπο την έννοια του «προ-ασθενή».
Νομικά περιοριστικά μέτρα, όπως η απαγόρευση του καπνίσματος, εντάσσονται στις
πολιτικές αυτές πρόληψης, οι οποίες, αφενός, υιοθετούνται υποχρεωτικά από τους
πολίτες, και, αφετέρου, συχνά παρουσιάζονται ως προϊόν δικής τους απόφασης κι
επιλογής. Παράλληλα, τέτοιες πρακτικές (όπως η συχνές προληπτικές εξετάσεις)
«φυσικοποιούνται», δηλαδή τείνουν να ενταχθούν στην καθημερινότητα του
σημερινού πολίτη.
Οι πρακτικές αυτές συμμορφώνονται προς την επιστημονική γνώση, η οποία,
εντούτοις, δεν είναι κοινωνικά και πολιτικά ουδέτερη. Έτσι, γίνεται λόγος για
μια «ιατρική εξουσία» που ενδιαφέρεται για την υγεία, η οποία όμως δε
λειτουργεί ανεξάρτητα από οικονομικά συμφέροντα που αποβλέπουν στη ροή
κεφαλαίου με στόχο το κέρδος γύρω από την
ανθρώπινη ζωή και υγεία. Δεν είναι άλλωστε, λίγες οι περιπτώσεις κατά τις
οποίες μια εκστρατεία κατά της παχυσαρκίας, του καπνίσματος, του καρκίνου, κ.α.
χρηματοδοτείται από ιδιωτικούς φορείς, εξασφαλίζοντας την προβολή τους μέσω της
ενημέρωσης του κοινού στο πλαίσιο της πρόληψης.
Παρατηρούνται, λοιπόν, μεταθέσεις σε ό,τι αφορά στο δικαίωμα του πολίτη
και στις ευθύνες του, στην ταυτότητά του και στους στόχους του. Η επίγνωση του
πολίτη ως προς τη βιολογική του ταυτότητα συνεπάγεται ευθύνη όχι μόνο απέναντι
στον εαυτό του αλλά και απέναντι στους άλλους (π.χ. στην οικογένειά του). Ο
«βιολογικός πολίτης», επομένως, οφείλει να είναι επιστημονικά ενήμερος, ώστε να
εξασφαλίζει τις μέγιστες δυνατότητες πρόληψης, τηρώντας ενεργητική στάση. Η
ενημέρωση του πολίτη καθίσταται σήμερα ευκολότερη λόγω της σταδιακής
εκλαΐκευσης της επιστημονικής γλώσσας. Παράλληλα, η ενημέρωση διευκολύνεται,
κατά τον Rose (2007)
από τη «νεοαναδυόμενη ποιμαντορική εξουσία», από ενδιάμεσους φορείς, δηλαδή,
που χτίζουν σχεσιακή επικοινωνία με τον ενδιαφερόμενο, γιατί, αφενός,
ενημερώνουν και, αφετέρου, δημιουργούν δίκτυα επικοινωνίας, ώστε να φαίνεται
ότι ο πολίτης ενημερώνεται με τη θέλησή του. Προς αυτήν την κατεύθυνση
λειτουργούν διαδικτυακοί τόποι και ιστολόγια (blogs) που δημιουργούν συσπειρώσεις
ατόμων που βιώνουν κοινές ασθένειες ή αναπτύσσουν πρακτικές πρόληψης. Μέσα από
αυτούς τους διαύλους επικοινωνίας των πολιτών αρθρώνεται λόγος παράλληλος με
αυτόν της επιστήμης, που ενδέχεται να διαφέρει από τον τελευταίο.
Αυτές οι «πολιτικές ζωής» (Rose, 2007) έχουν διπλή λειτουργία,
καθώς από τη μία εξατομικεύουν, δείχνουν, δηλαδή, ποιος τηρεί τη σωστή στάση
για τη ζωή του, από την άλλη συνενώνουν δημιουργώντας κατηγορίες ατόμων με
κοινό βιολογικό status
(π.χ. το status των
υπερτασικών των υπέρβαρων, των χορτοφάγων, κ.λπ.). Σύμφωνα με τον Rose (2007), οι πολιτικές με άξονα την
ύπαρξη και την υγεία διαπνέονται από «πολιτική ελπίδας», εφόσον μετατίθεται η
ελπίδα για μετέπειτα ζωή στην παρούσα ζωή. Συγχρόνως, παρατηρεί τη διαμόρφωση
«σωματικού τύπου» ηθικής, η οποία συνίσταται στη διαγωγή απέναντι στα ζωή, και
την οποία ο ίδιος ονομάζει «ηθοπολιτική».
Από την άλλη πλευρά, οι πολιτικές αυτές συντελούν στην επιτήρηση της
ανθρώπινης αδυναμίας και τον έλεγχο της ζωής. Ο πολίτης, λοιπόν, εν ονόματι της
βιολογικής του υγείας καλείται να αποποιηθεί μέρος των συνηθειών του, όπως, επί
παραδείγματι, κάπνισμα, διατροφικές συνήθειες, κ.λπ.. Έτσι, ανακύπτουν ζητήματα
που αφορούν στους ενδεχόμενους πυρήνες αντίστασης απέναντι σε τέτοιου είδους
πολιτικές, αλλά και στο ερώτημα κατά πόσο γίνονται θολά τα όρια ανάμεσα στην
ελευθερία επιλογής και στη συμμόρφωση.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Brock H.D., Harward A. (1984), The culture of biomedicine, vol.1, Cranbury NJ
Burri R.V., Dumit J. (2007), Biomedicine
as a culture: instumental practices, technoscientific knowledge and new modes
of life, New York
Harris J. (2007), Enhancing
Evolution: The ethnical case for making better people, NJ: Princeton University
Press.
Οικονόμου Χ. (2004), Πολιτικές Υγείας στην Ελλάδα και τις
ευρωπαϊκές κοινωνίες, Αθήνα: Διόνικος.
Petryna A. (2002), Life exposed:
biological citizens after Chernobyl , Princeton NJ : Princeton University Press.
Rose N. (2007), The politics of
life itself: Biomedicine, Power an Subjectivity in the twenty-first century,
NJ: Princeton University Press.