Πλάτωνος "Πολιτεία": ενότητα 11 (Η αλληγορία του σπηλαίου)

ΕΝΟΤΗΤΑ 11^η (514Α – 515Α)

Η αλληγορία του σπηλαίου Μετὰ ταῦτα δή, εἶπον, ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καὶ ἀπαιδευσίας. Ἰδὲ γὰρ ἀνθρώπους οἷον ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει,  ἀναπεπταμένην  πρὸς τὸ φῶς τὴν εἴσοδον ἐχούσῃ μακρὰν παρὰ πᾶν τὸ σπήλαιον, ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αὐχένας, ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν, κύκλῳ δὲ τὰς κεφαλὰς ὑπὸ τοῦ δεσμοῦ ἀδυνάτους περιάγειν, φῶς δὲ αὐτοῖς πυρὸς ἄνωθεν καὶ πόρρωθεν καόμενον ὄπισθεν αὐτῶν, μεταξὺ δὲ τοῦ πυρὸς καὶ τῶν δεσμωτῶν ἐπάνω ὁδόν, παρ' ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον, ὥσπερ τοῖς  θαυματοποιοῖς  πρὸ τῶν ἀνθρώπων  πρόκειται τὰ παραφράγματα, ὑπὲρ ὧν τὰ  θαύματα  δεικνύασιν. Ὁρῶ, ἔφη. Ὅρα τοίνυν παρὰ τοῦτο τὸ τειχίον φέροντας ἀνθρώπους σκεύη τε παντοδαπὰ ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου καὶ ἀνδριάντας καὶ ἄλλα ζῷα λίθινά τε καὶ ξύλινα καὶ παντοῖα εἰργασμένα, οἷον εἰκὸς τοὺς μὲν φθεγγομένους, τοὺς δὲ σιγῶντας τῶν παραφερόντων. Ἄτοπον, ἔφη, λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους. Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ' ἐγώ.

v ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

Μετὰ ταῦτα δή, εἶπον, ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν περὶ παιδείας τε καὶ ἀπαιδευσίας. Ἰδὲ γὰρ ἀνθρώπους οἷον ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει, ἀναπεπταμένην πρὸς τὸ φῶς τὴν εἴσοδον ἐχούσῃ μακρὰν παρὰ πᾶν τὸ σπήλαιον, ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αὐχένας, ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν, ἀδυνάτους δὲ ὑπὸ τοῦ δεσμοῦ περιάγειν τὰς κεφαλὰς κύκλῳ, φῶς δὲ αὐτοῖς πυρὸς ἄνωθεν καὶ πόρρωθεν καόμενον ὄπισθεν αὐτῶν, μεταξὺ δὲ τοῦ πυρὸς καὶ τῶν δεσμωτῶν ἐπάνω ὁδόν, παρ’ ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς πρὸ τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τὰ παραφράγματα, ὑπὲρ ὧν τὰ θαύματα δεικνύασι. Ὁρῶ, ἔφη. Ὅρα τοίνυν παρὰ τοῦτο τὸ τειχίον φέροντας ἀνθρώπους σκεύη τε παντοδαπὰ ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου καὶ ἀνδριάντας καὶ ἄλλα ζῷα λίθινά τε καὶ ξύλινα καὶ παντοῖα εἰργασμένα, οἷον εἰκὸς τοὺς μὲν φθεγγομένους, τοὺς δὲ σιγῶντας τῶν παραφερόντων. Ἄτοπον, ἔφη, λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους. Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ.

Μετά απ’ αυτά, λοιπόν, είπα, παρομοίασε με μια τέτοια κατάσταση (πάθημα) τη δική μας φύση (δηλαδή των ανθρώπων) σχετικά με την παιδεία και την απαιδευσία. Φαντάσου, δηλαδή, ανθρώπους σαν μέσα σε μια υπόγεια κατοικία, όμοια με σπηλιά, η οποία έχει την είσοδό της ανοιχτή προς το φως σε όλο το μήκος της σπηλιάς, και μέσα σ’ αυτήν (την κατοικία) από την παιδική ηλικία να βρίσκονται (άνθρωποι) δεμένοι με δεσμά και στα πόδια και στον αυχένα, ώστε οι ίδιοι και να μένουν (ακίνητοι) και μόνο μπροστά (τους) να βλέπουν, και ακόμα να μη μπορούν εξαιτίας των δεσμών να περιστρέφουν τα κεφάλια (τους) κυκλικά, κι ένα φως από φωτιά γι’ αυτούς (φαντάσου) να καίει από ψηλά και μακριά πίσω τους, και ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες (φαντάσου) ψηλά να περνάει ένας δρόμος κοντά στον οποίο φαντάσου να έχει οικοδομηθεί παράλληλα ένας μικρός τοίχος, όπως ακριβώς έχουν τοποθετηθεί απ’ αυτούς που εκτελούν πλαστά θαύματα μπροστά από τους ίδιους τα παραπετάσματα της σκηνής, πάνω από τα οποία δείχνουν τα τεχνάσματα του θαυματοποιού. Το φαντάζομαι, είπε (ο Γλαύκων). Φαντάσου, λοιπόν, κοντά σ’ αυτόν το μικρό τοίχο ανθρώπους να μεταφέρουν και κάθε είδους αντικείμενα, που ξεπερνούν το ύψος του μικρού τοίχου, και ομοιώματα ανθρώπων και άλλα ομοιώματα, και πέτρινα και ξύλινα και κατασκευασμένα με κάθε είδους υλικό· όπως (είναι) φυσικό, φαντάσου άλλους να μιλούν και άλλους να σωπαίνουν απ’ αυτούς που τα κρατούν και τα παρουσιάζουν από μακριά. Παράξενη εικόνα περιγράφεις, είπε (ο Γλαύκων), και παράξενους δεσμώτες. Ομοίους με εμάς, είπα εγώ.

v Νοηματικοί Άξονες

v  Το θέμα της αλληγορίας: η επίδραση της παιδείας και της απαιδευσίας στην ανθρώπινη ύπαρξη («Μετὰ ταῦτα ... ἀπαιδευσίας»)

v  Η περιγραφή του σπηλαίου και των δεσμωτών («Ἰδὲ γὰρ ... παραφερόντων»)

v  Ο χαρακτηρισμός της εικόνας ως «παράξενης» από το Γλαύκωνα και η επισήμανση του Σωκράτη για την ομοιότητα των δεσμωτών με τους καθημερινούς ανθρώπους («Ἄτοπον, ἔφη, ... ἦν δ΄ ἐγώ.»)

v Βασικά σημεία της οντολογικής φιλοσοφίας του Πλάτωνα

Ο Πλάτωνας διέκρινε στον κόσμο δύο επίπεδα:

1. τον κόσμο των αισθητών πραγμάτων, των οποίων κυρίαρχο γνώρισμα είναι οι αδιάλειπτες μεταβολές τους (πβ.Ηράκλειτο: πάντα ῥεῖ)
2. τον κόσμο των ιδεών οι οποίες είναι άυλες οντότητες, που μένουν αναλλοίωτες και αιώνια σταθερές υπάρξεις - τα ὄντως ὄντα.

·         Τα αισθητά πράγματα είναι σκιές, εικόνες, είδωλα, φαντάσματα, ανύπαρκτες οντότητες. Εκείνο που υπάρχει στην πραγματικότητα είναι οι ιδέες.

·         Τα αισθητά πράγματα είναι απεικάσματα, αντίγραφα των ιδεών και ως εκ τούτου ανύπαρκτα από μόνα τους. Ένα τραπέζι π.χ. που βρίσκεται στο δωμάτιο μας και το βλέπουμε, το πιάνουμε, που χτυπάμε πάνω του το χέρι μας, δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, αλλά νομίζουμε ότι υπάρχει, επειδή παρίσταται σε αυτό η ιδέα του τραπεζιού, μια ιδέα την οποία η ψυχή μας φέρει ως ανάμνηση από την εποχή που βρισκόταν στον κόσμο των ιδεών, προτού έλθει να κατοικήσει στο σώμα μας.

·         Κατά τον Πλάτωνα, μετά την περιαγωγή της ψυχής μας στους ουράνιους τόπους, όπου γνώρισε τις ιδέες, συντελέστηκε το γεγονός της φυσικής γέννησης μας. Τότε η ψυχή μας εισήλθε στο σώμα μας. Το γεγονός αυτό στάθηκε αιτία, ώστε να ξεχάσουμε τις ιδέες. Η λήθη αυτή στη συνέχεια παγιώθηκε κάτω από το βάρος των πλαστών εντυπώσεων, με τις οποίες τροφοδοτούν την ψυχή μας οι αισθήσεις για τα πράγματα που υπάρχουν γύρω μας. Το δυστύχημα, λέει ο Πλάτωνας, δεν είναι η πλάνη μας η ίδια αλλά το γεγονός ότι δεν έχουμε συνείδηση της πλάνης μας. Και για να εξηγήσει αυτή την πλάνη χρησιμοποιεί την αλληγορία του σπηλαίου.

v  Ερμηνευτική Προσέγγιση

Μετὰ ταῦτα δή…

Η φράση αυτή υποδηλώνεται ότι συνεχίζεται η συζήτηση που είχε ξεκινήσει σε προηγούμενες ενότητες σχετικά με τη λειτουργία της δικαιοσύνης μέσα στο πλαίσιο της ιδεώδους πολιτείας. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν το διάγραμμα περιεχομένων τής Πολιτείας μέχρι αυτό το σημείο, γίνεται αντιληπτό τι έχει προηγηθεί στη συζήτηση:

I. Εισαγωγή (327)

1. Κατάβαση στον Πειραιά. Συνάθροιση στο σπίτι του πλούσιου μέτοικου Κέφαλου.

2.  Τι είναι δικαιοσύνη; α) η τήρηση των υποχρεώσεων; να αποδίδεις στο ακέραιο ό,τι δεν σου ανήκει; β) η ίση ανταπόδοση (να ωφελείς τους φίλους και να βλάπτεις τους εχθρούς);

3.  Ο σοφιστής Θρασύμαχος ισχυρίζεται ότι δικαιοσύνη είναι το συμφέρον του ισχυρού.

4. Κριτική και αντίκρουση αυτής της άποψης από τον Σωκράτη.

5. Ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος θέτουν εξαρχής το πρόβλημα: Είναι προτιμότερη η δικαιοσύνη από την αδικία;

II.   Προκαταρκτικά για την ιδεώδη πολιτεία (367)

1. Οι αρχές της κοινωνικής οργάνωσης. Η υγιής ("οικολογική") πόλη. 

2. Η πόλη που έχει φτάσει σε υψηλό επίπεδο πολιτισμού. 

3. Ανάγκη προστασίας. Οι φύλακες.

III.   Το πρώτο στάδιο της εκπαίδευσης των φυλάκων (376)

1. Έλεγχος της λογοτεχνίας που διδάσκεται στα σχολεία.

2.  Η παραδοσιακή λογοτεχνία είναι και από θεολογική και από ηθική άποψη απορριπτέα.

3.  Η αρμόζουσα μουσική και γυμναστική αγωγή. 

4. Γιατροί και δικαστές.

IV. Φύλακες και επίκουροι (412)

1.  Οι τρεις τάξεις (δημιουργοί, φύλακες - επίκουροι, φύλακες - άρχοντες) και οι μεταξύ τους σχέσεις.

2.  Ο τρόπος διαβίωσης των φυλάκων - αρχόντων και των επικούρων.

3.  Πρόβλεψη για τη σωματική ενότητα της πόλης.

V. H δικαιοσύνη στην πόλη και στο άτομο (427)

1. Η δικαιοσύνη στην πόλη.

2.  Ο ανταγωνισμός των τριών μερών της ψυχής (λογιστικόν, θυμοειδές, ἐπιθυμητικόν).

3.  Η δικαιοσύνη στο άτομο.

VI. Η οικογένεια (449)

1. Ισότητα των δύο φύλων.

2. Κατά το αξίωμια κοινὰ τὰ τῶν φίλων κοινοκτημοσύνη γυναικών και παιδιών.

3. Ο σκοπός και οι κανόνες του πολέμου.

VII.  Οι φιλόσοφοι - βασιλείς (471)

1. Το ιδεατό και το πραγματικό.

2.  Ορισμός του φιλοσόφου.

3.  Προκαταλήψεις εναντίον της φιλοσοφίας.

4.  Το μέγα παράδοξο: δεν είναι αδύνατο να κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι.

5.  Η ιδέα του αγαθού ως ύψιστος σκοπός της γνώσης.

6. Οι τέσσερις αναβαθμοί της γνώσης. Η Γραμμή.

7.  Η αλληγορία του σπηλαίου.

Τώρα, λοιπόν, ήρθε η ώρα να στραφεί η συζήτηση στους φιλοσόφους και το χρέος που έχουν ως ορθώς πεπαιδευμένοι να φωτίσουν τους συνανθρώπους τους αναλαμβάνοντας τη διοίκηση της πολιτείας.

εἶπον ...

Το ρήμα εἶπον θυμίζει στον αναγνώστη ότι ο Πλάτων ακολουθεί την τεχνική του αφηγημένου διαλόγου. Δηλαδή, ο Σωκράτης αναδιηγείται κάποιο φίλο του τι είπε στο Γλαύκωνα και στους άλλους συνομιλητές του την προηγούμενη ημέρα στο σπίτι του Κέφαλου.

ἀπείκασον ...

Ο Σωκράτης με το ρήμα αυτό καθιστά σαφή τη μέθοδο που θα ακολουθήσει, για να αναπτύξει το θέμα που θα πραγματευτεί. Η μέθοδος αυτή είναι η αλληγορία.

Η έννοια της αλληγορίας

Έτσι, με το ρήμα «ἀπείκασον» ο Σωκράτης εισάγει μια παρομοίωση ή μεταφορά: παρομοιάζει τον κόσμο με μια σπηλιά και τους ανθρώπους με δεσμώτες. Η αλληγορία, επομένως, είναι ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας άλλα λέει και άλλα εννοεί. Πρόκειται, συνεπώς, για συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. 

Η αλληγορία, εκτός από βασικό στοιχείο του μύθου, μπορεί να έχει και αυθύπαρκτη παρουσία. Τότε αποτελεί ένα ξεχωριστό είδος με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά που την διακρίνουν από τον μύθο:

1)  Είναι μια μεγάλη εικόνα από την οποία απουσιάζει η δράση των ηρώων που κινεί την εξέλιξη της υπόθεσης. Αντί για δράση έχουμε περιγραφή          γεγονότων από έναν αφηγητή.

2) Τα πρόσωπα του μύθου είναι χαρακτήρες (έχουν ήθος), ενώ στην             αλληγορία έχουμε τύπους (γενικές κατηγορίες ανθρώπων).

3) Η αλληγορία, όπως και ο μύθος, έχει σύμβολα. Στην αλληγορία όμως ο     ίδιος ο αφηγητής αποσυμβολίζει την εικόνα αποκαλύπτοντας το δίδαγμα       που επιχειρεί να εξαγάγει.

è Χαρακτηριστική μορφή αλληγορίας αποτελούν και οι παραβολές (όπως αυτές που παραδίδονται ότι χρησιμοποιήθηκαν από το Χριστό).

Η λειτουργικότητα του εκφραστικού τρόπου της αλληγορίας

α) Έλκει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη λόγω τής          παραστατικότητας και τής ζωντάνιας της.

β) Με τον εκφραστικό αυτό τρόπο ο Πλάτωνας θεμελιώνει απόψεις που δεν μπορούν να στηριχτούν με τη διαλεκτική ή ενισχύει τη διαλεκτική. Έτσι, κάνει πιο κατανοητές δύσκολες φιλοσοφικές έννοιες.

γ) Η αξία της αλληγορίας είναι διδακτική και όχι αποδεικτική. 

τὴν ἡμετέραν φύσιν

Ήδη από την αρχή ο Σωκράτης καθιστά σαφές το δεικτικό μέρος της αλληγορίας που θα χρησιμοποιήσει.

ü  Φύσις είναι αυτό που ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατασκευάσει ο ί­διος, αλλά το βρίσκει να προϋπάρχει. Μπορεί, βέβαια, με την τέχνη να το συμπληρώ­σει, αλλά δεν είναι σε θέση να το αλλάξει ουσιωδώς. ü  Φύσις, επομένως, σε σχέση με τον άνθρωπο είναι τα χαρίσματα και τα ελαττώματα που έχει ως κτήμα του. ü  Για τον Πλάτωνα η φύση παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του άριστου βίου.

παιδείας τε πέρι καὶ ἀπαιδευσίας

Ο Σωκράτης κάνει φανερό από την αρχή πως το θέμα της αλληγορίας του σπηλαίου είναι η παιδεία και η επίδραση που αυτή ασκεί στην ανθρώπινη φύση.

[ Το θέμα αυτό συνδέεται με την υποχρέωση των φιλοσόφων να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας, αφού αυτοί είναι οι μόνοι κατάλληλα εκπαιδευμένοι γι’ αυτό το σκοπό. Το χρέος τους αυτό υπαγορεύεται από τη δικαιοσύνη, όπως την εννοεί ο Πλάτωνας: το να πράττει, δηλαδή κανείς για το κοινωνικό σύνολο εκείνο για το οποίο είναι πλασμένος και καταλλήλως εκπαιδευμένος.

Ἰδὲ γὰρ ... τῶν παραφερόντων

Ο Σωκράτης, προσπαθώντας να καταστήσει την έννοια του Αγαθού εναργέστερη, περιγράφει την εικόνα του σπηλαίου και των δεσμωτών. Η περιγραφή του σπηλαίου είναι ιδιαιτέρως παραστατική και αποτελεί μια από τις πιο ζωντανές εικόνες που παρουσιάζονται μέσα στο έργο του Πλάτωνα.

Πυρήνας της εικόνας του σπηλαίου: 1)   Ορφικοί (σπέος ἠεροειδές) 2)   Εμπεδοκλής (ἄντρον ὑπόστεγον) . 3)   Αναλογίες υπάρχουν και με τους στίχους από τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, όπου περιγράφεται η ζωή των πρωτόγονων ανθρώπων μέσα στις σπηλιές (στ.450-3) 4)   Έχει διατυπωθεί επίσης η άποψη ότι στη φαντασία του φιλοσόφου είχε αγκιστρωθεί η εντύπωση που του προξένησε η σπηλιά στη Βάρη της Αττικής. è Πάντως, φαίνεται ότι η παρομοίωση στο σύνολο της και στις λεπτομέρειες είναι επίνοια του Πλάτωνα.

Τα βασικά στοιχεία της εικόνας

·         Υπόγειο σπήλαιο («ἐν καταγείῳ οἰκήσει»)

·         Είσοδος που απέχει πολύ από το βάθος και είναι ανηφορική έτσι ώστε το φως τού ήλιου δεν μπορεί να εισδύσει στο εσωτερικό τής σπηλιάς («ἀναπεπταμένην ... πᾶν τὸ σπήλαιον»).

·         Δεσμώτες που βλέπουν κατευθείαν μπροστά, αφού είναι αλυσοδεμένοι από την παιδική τους ηλικία στα πόδια και τον αυχένα («ἐκ παίδων ὄντας ... ἀδυνάτους περιάγειν»)

·         Φωτιά ψηλά και μακριά πίσω τους («φῶς δὲ αὐτοῖς ... αὐτῶν»)

·         Δρόμος πίσω από τους δεσμώτες και σε ένα υψηλότερο επίπεδο από αυτό που βρίσκονται εκείνοι («μεταξύ δὲ τοῦ πυρὸς  ... ἐπανω ὁδὸν»)

·         Ένα χαμηλό τειχίο που διαχωρίζει τους δεσμώτες από το πῦρ («παρ’ ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον ... δεικνύασιν»)

·         Άνθρωποι («θαυματοποιοί») που περνούν κρατώντας διάφορα αντικείμενα πίσω από το τειχίο (« Ὅρα τοίνυν ... τῶν παραφερόντων»)à Το χαμηλό τειχίο που διαχωρίζει τους δεσμώτες από το πῦρ αποκρύπτει τις σκιές από τους φέροντας ἀνθρώπους. Τα σκεύη όμως που κρατούν πάνω από τα κεφάλια τους υπερβαίνουν το τοιχίο και ρίχνουν τις σκιές τους στο τοίχωμα τής σπηλιάς απέναντι στους δεσμώτες.

ὥσπερ τοὶς θαυματοποιοῖς ... δεικνύασιν

Ο Πλάτων, για να καταστήσει την εικόνα που περιγράφει πιο κατανοητή, χρησιμοποιεί παρομοίωση, για την οποία προφανώς έχει υπόψη του παραστάσεις θεάτρου σκιών ή νευροσπαστών. Νευροσπάστης ονομαζόταν αυτός που κινούσε με χορδές ή λεπτούς σπάγγους ομοιώματα (κούκλες) τα οποία ονομάζονταν νευρόσπαστα. Ο W. K. C. Guthrie πιστεύει ότι η Ελλάδα της εποχής του Πλάτωνα φαίνεται πως ήταν συνηθισμένη σε παραστάσεις ανάλογες με του «Καραγκιόζη». 

Η παροιμοίωση έχει τρία συγκρινόμενα μέλη:

παραφράγματα à	τειχίον
θαυματοποιοί (νευροσπάστες) à	παραφέροντες τὰ σκεύη
θαύματα à	σκιές (που προβάλλονται στους δεσμώτες)

_Λειτουργικότητα παρομοίωσης:

α) Υπογραμμίζει το ρόλο τού τειχίου ως προς τη δημιουργία ψευδών εντυπώσεων στους δεσμώτες: όπως τα παραπετάσματα αποκρύπτουν τους νευροσπάστες, έτσι και το τειχίον αποκρύπτει τους παραφέροντας τά σκεύη.

β) Υποδηλώνει την αρνητική στάση τού Πλάτωνα απέναντι στη μιμητική τέχνη, την οποία εξοβελίζει από την ιδεώδη πολιτεία, αφού βρίσκεται μακριά από την αλήθεια των ιδεών.

οἷον εἰκὸς τοὺς μὲν φθεγγομένους

Οι δεσμώτες αγνοούν την παρουσία των ανθρώπων που περνούν πίσω από το μικρό τοίχο μεταφέροντας τα αντικείμενα. Εξάλλου, αυτό που βλέπουν να προβάλλεται μπροστά τους ως σκιά προέρχεται μόνο από τα σκεύη που κρατούν οι άνθρωποι αυτοί. Έτσι, σε περίπτωση που οι δεσμώτες άκουγαν ομιλίες, θα υπέθεταν ότι προέρχονται από τις σκιές που διαγράφονται απέναντί τους. Με αυτόν τον τρόπο ο Πλάτωνας παρουσιάζει εντονότερη την πλάνη των δεσμωτών.

Οργάνωση της περιγραφής

·         Στην περιγραφή της εικόνας τα τρία απαραίτητα στοιχεία για τη λειτουργία της όρασης (μάτι, φως, αντικείμενο) παρουσιάζονται με την εξής σειρά:

            1) υποκείμενο της όρασης: δεσμώτες

            2) φως, απαραίτητη συνθήκη για τη λειτουργία της όρασης: φωτιά

            3) αντικείμενο της όρασης: σκιές

·         Η περιγραφή είναι στατική και οργανώνεται με άξονα το χώρο παραγωγικά, από το όλο στο μέρος:

υπόγεια σπηλιά (όλον)è είσοδος σπηλιάς (μέρος)è εσωτερικό σπηλιάςè δεσμώτες

·         Η στατικότητα της εικόνας οφείλεται:

            α) στην εξαναγκασμένη ακινησία των δεσμωτών

           β) στην αδυναμία τους να αντιληφθούν άμεσα οποιαδήποτε κίνηση συμβαίνει πίσω τους.

·         Λεκτικά η στατικότητα της εικόνας αποδίδεται:

            α) με τους επιρρηματικούς προσδιορισμούς του τόπου και ιδίως στάσης σε τόπο (ἐν οἰκήσει, ἐν ταύτῃ, ἐν δεσμοῖς, παρὰ τὸ σπήλαιον, εἰς τὸ πρόσθεν...)

            β) με τη χρήση ελάχιστων ρηματικών τύπων οι οποίοι δηλώνουν στάση (ὄντας, μένειν, ἀδυνάτους περιάγειν κύκλῳ)

Ἄτοπον...ἦν δ΄ ἐγώ.

Διακοπή της αφήγησης με διπλό ρόλο:

α) αξιολογικό σχόλιο του Γλαύκωνα: «ἄτοπον εἰκόνα ... δεσμώτας ἀτοπους». Ο Γλαύκων χαρακτηρίζει την εικόνα παράξενη. Η έμφαση σε αυτό το χαρακτηρισμό επιτυγχάνεται με την επανάληψη της λέξης ἄτοπος.

β) επεξηγηματικό σχόλιο του Σωκράτη: αποκάλυψη του δεικτικού μέρους της αλληγορίας (αποσυμβολισμός) που αντιστοιχεί στους δεσμώτες του σπηλαίου («ὁμοίους ἡμῖν»). Επίσης, ανανέωση της αφηγηματικής ροής.

ü  Το διπλό αυτό σχόλιο ανανεώνει το ενδιαφέρον του δέκτη-αναγνώστη, εγγράφει την αφήγηση στον ευρύτερο διάλογο και ε­πιτρέπει στο Σωκράτη να συνεχίσει χωρίς να γίνεται μονότονος.

ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ

Η περιγραφή του σπηλαίου ολοκληρώνεται με την παρατήρηση του Σωκράτη στο Γλαύκωνα, η οποία αποτελεί και το δεικτικό μέρος της αλληγορίας: αυτοί οι δεσμώτες είναι όμοιοι με αυτούς, δηλαδή όλους τους απλούς ανθρώπους.

·         Η κοινωνία των δεσμωτών συμβολίζει την πολιτική κοινωνία και ο κόσμος του σπηλαίου τον αισθητό κόσμο. Σε αυτόν οι άνθρωποι διακατέχονται από άγνοια, ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας,  αλλά δεν έχουν επίγνωση της κατάστασής τους.

·         Έτσι, έμμεσα εισάγεται το θέμα που θα αναπτυχθεί στην επόμενη ενότητα: το χρέος του απελευθερωμένου δεσμώτη, δηλαδή του φιλοσόφου, να ξανακατέβει στο σπήλαιο και να οδηγήσει προς την έξοδο και τους υπόλοιπους δεσμώτες.

ü  Είναι χαρακτηριστικό το σχήμα κύκλου με την επανάληψη τού α’ πληθυντικού προσώπου («τὴν ἡμετέραν φύσιν» ... «ὁμοίους ἡμῖν»), για να δηλωθεί το δεικτικό μέρος της αλληγορίας.

Τα κυριότερα σύμβολα της αλληγορίας

·         Σπήλαιο («ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει»): Είναι ο ψεύτικος επίγειος  αισθητός κόσμος, στον οποίο ζούμε. Πρόκειται για έναν κόσμο πλάνης και πνευματικού σκότους που κυριαρχείται από τη γνωστική κατάσταση τής δόξας. Σ’ αυτόν τον κόσμο ζουν ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του (ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ). Είναι η πολιτική κοινωνία στην οποία δεν κυβερνούν οι πεπαιδευμένοι, οι φιλόσοφοι.

·         Δεσμώτες («ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσμοῖς») : Πρόκειται για όλους όσοι ζουν στην αμάθεια και την πνευματική άγνοια και θεωρούν ότι οι σκιές είναι τα πραγματικά όντα. Πλανημένοι από τις αισθήσεις τους, νομίζουν ότι γνωρίζουν την αλήθεια, ενώ στην πραγματικότητα είναι απαίδευτοι, βυθισμένοι στην αμάθειά τους. Η στάση των δεσμωτών απέναντι στην πραγματικότητα μπορεί να αποδοθεί με τον όρο «αφελής εμπειρισμός» και η γνωστική τους κατάσταση με τον όρο «εικασία».

·         Δεσμά («ἐν δεσμοῖς»): συμβολίζουν την άγνοια και τις αισθήσεις, που δεν επιτρέπουν στους δεσμώτες να στραφούν προς την έξοδο του σπηλαίου και το φως της αλήθειας.  Ευρύτερα, οι αλυσίδες μπορούν να παρομοιαστούν με την προσήλωση των ανθρώπων στον υλικό κόσμο που τους κρατάει μακριά από τη θέαση του αγαθού.

·         Η φωτιά («φῶς πυρός») που καίει πίσω από τους δεσμώτες είναι το κάτοπτρο των ειδώλων που τούς παρουσιάζονται και τα βλέπουν ως απεικάσματα της πραγματικότητας.. Άρα, είναι το μέσο που χρησιμοποιούν οι αισθήσεις, για να παγιδεύουν τον ανθρώπινο νου. Πρόκειται για την απαιδευσία και τη συνακόλουθη πλάνη. Έτσι, η φωτιά αυτή συμβολίζει την αίσθηση ως πηγή ατελούς γνώσης.  Επιπλέον, ως προς την γνωσιολογική πορεία του ανθρώπου από τον απατηλό αισθητό στον αληθινό νοητό κόσμο, η φωτιά αντιπροσωπεύει το στάδιο της «πίστεως», το στάδιο δηλαδή κατά το οποίο οι απελευθερωμένοι δεσμώτες βλέπουν κάτι διαφορετικό από τις σκιές που μέχρι τώρα αντίκριζαν. Είναι η πρώτη συνειδητοποίηση ότι αυτά που έβλεπαν μέχρι τώρα δεν ήταν τα αληθινά όντα.

·         Οι σκιές και οι ήχοι : είναι τα είδωλα των πραγματικών όντων, τα απεικάσματα της πραγματικότητας, ο αισθητός κόσμος, που γίνεται αντιληπτός μέσω των αισθήσεων. Οι ήχοι που συνδέονται με τις σκιές αφορούν τα δεδομένα της αίσθησης το οποίο και εμπιστεύεται το υποκείμενο έχοντας τη χαμηλότερη ποιότητα γνώσης (εικασία). Έτσι, οι δεσμώτες συνδέουν τους ήχους με τις σκιές που βλέπουν και πιστεύουν ότι τους ήχους παράγουν οι σκιές.

·         Τα σκεύη και οι ανδριάντες («σκεύη», «ἀνδριάντας», «ζῷα») που μεταφέρουν οι άνθρωποι  που βρίσκονται πίσω από το τειχίο είναι εικόνες φυσικών αντικειμένων που προέρχονται από το ανώτερο ὁρατόν. Ό,τι υπάρχει στη σπηλιά (με την εξαίρεση των φερόντων και των ίδιων των δεσμωτών), είτε είναι σκεύη είτε σκιές, θα πρέπει να θεωρηθούν ως λιγότερο φωτεινά και αληθή από τα ορατά που βρίσκονται εκτός σπηλιάς. Ο λόγος είναι ότι δεν αντλούν το φως και την αλήθεια τους από τον ήλιο αλλά από το φως του πυρός. Ο άνθρωπος αυτά τα συλλαμβάνει με την αίσθηση, είναι «πρὸς μᾶλλον ὄντα τετραμμένος» (στραμμένος προς τα “μᾶλλον ὄντα”) και βρίσκεται στη γνωστική κατάσταση της «πίστεως»

·         Εξωτερικός κόσμος: είναι ο κόσμος που βρίσκεται έξω από τη σπηλιά και συμβολίζει τον κόσμο των ιδεών, την αληθινή πραγματικότητα, που γίνεται αντιληπτή μόνο μέσω της νόησης. Αφορά στη γνωστική κατάσταση τής επιστήμης.

·         Το φως του Ήλιου συμβολίζει την ιδέα του Αγαθού, πηγή της αληθούς, θείας και υπερβατικής γνώσης. Ο Πλάτωνας συγκρίνει την ιδέα του αγαθού με τον ήλιο. Ο ήλιος επιτρέπει στα πράγματα να γεννιούνται μέσα στον ορατό κόσμο και ταυτόχρονα μάς δημιουργεί, χάρη στο φως, την προϋπόθεση με την οποία τα βλέπουμε. Έτσι και το «ἀγαθόν», ως πηγή της πνευματικής ύπαρξης, δίνει στα νοητά αντικείμενα την αλήθεια και στον άνθρωπο που βρίσκεται στο δρόμο της γνώσης τη δυνατότητα να τα συλλάβει.

·         Ο δρόμος προς την έξοδο - η πορεία προς το φως («πρὸς τὸ φῶς»), συμβολίζει την πορεία του δεσμώτη από την άγνοια προς τη γνώση, την απελευθέρωσή του, που σκοπό έχει την κατάκτηση της αλήθειας, μέσα από τη θέαση τού Αγαθού. Η διαδικασία που ακολουθείται είναι συνεχής και επίπονη, γι’ αυτό και ο Πλάτων την ταυτίζει με την ανάβαση που ως γνωστόν είναι μια δύσκολη άσκηση. Ωστόσο, πολύ συχνά στον Πλάτωνα λέξεις που σημαίνουν το ἄνω και την ανάβαση χρησιμοποιούνται μεταφορικά για την παιδεία και τα αγαθά που προσφέρει.

Συνοπτικά, για να κατακτήσει κανείς τη γνώση χρειάζεται σταδιακά να αποδεσμεύεται από την κυριαρχία της αίσθησης και να κατακτήσει τη νόηση, να πορευτεί δηλαδή από τον αισθητό κόσμο στον νοητό. Ειδικότερα, ο Πλάτωνας θεωρεί ότι υπάρχουν δυο κόσμοι:

1)    ο αισθητός, στον οποίο κυριαρχεί η εικασία και η  πίστη (ατελείς μορφές γνώσης, που από κοινού αποτελούν τη «δόξα»)

2)    ο νοητός στον οποίο κυριαρχεί η διάνοια και η νόηση (ανώτερες μορφές γνώσης, που από κοινού αποτελούν την «επιστήμη»).

Τα στάδια κατάκτησης της γνώσης
ΔΟΞΑ (δημιουργοί)		ΕΠΙΣΤΗΜΗ
1.   εἰκασία [ οι δεσμώτες της σπηλιάς, που βλέπουν τις σκιές των πραγμάτων	2. πίστις [ όσοι απελευθερώνονται και βλέπουν τα αντικείμενα που μεταφέρονται πίσω τους και την ίδια τη φωτιά	3. διάνοια (φύλακες) [ όσοι κατορθώνουν να αντικρίσουν τα πράγματα κάτω από το φως του ήλιου (Ιδέες)	4. νόησις (φιλόσοφοι) [ όσοι αντικρί­ζουν το ίδιο το φως του του ήλιου, που συμβολίζει την Ιδέα του Αγαθού.

Εκφραστικοί τρόποι

1) Αλληγορία

2) Διάλογος: Με τον διάλογο αποφεύγεται η μονοτονία μιας συνεχούς περιγραφής, το κείμενο αποκτά ζωντάνια και παραστατικότητα.

3) Χρήση του β’ ενικού προσώπου, ο ευθύς λόγος, οι προστακτικές (ἰδέ, ὅρα, ἀπείκασον) ενεργοποιούν τη φαντασία του αναγνώστη και δίνουν την αμεσότητα της προσωπικής επικοινωνίας.

4) Εικόνες: η περιγραφή του σπηλαίου δίνεται μέσω πληθώρας οπτικοακουστικών και κινητικών εικόνων που προσδίδουν γλαφυρότητα στην περιγραφή.

α. οπτικές εκόνες: η περιγραφή της σπηλιάς («καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει»), οι ακινητοποιημένοι δεσμώτες («ἐν δεσμοῖς … ἀδυνάτους περιάγειν»), η παρουσίαση της φωτιάς που καίει στο πίσω μέρος («φῶς δὲ … αὐτῶν») και του τοίχου («μεταξὺ δὲ …δεικνύασιν»). 

β. κινητική εικόνα: η παρουσίαση των ανθρώπων οι οποίοι κινούνται στο δρόμο («ὅρα τοίνυν … εἰργασμένα»). 

γ. ακουστική εικόνα: οι ομιλίες των ανθρώπων που ακούγονται κατά το πέρασμά τους («οἷον … παραφερόντων»). 

5) Παρομοίωση: «ὥσπερ τοὶς θαυματοποιοῖς ... δεικνύασιν»

6) Σχήμα κύκλου: «τὴν ἡμετέραν φύσιν» ... «ὁμοίους ἡμῖν», με την επανάληψη τού α’ πληθυντικού προσώπου, για να δηλωθεί το δεικτικό μέρος της αλληγορίας.

v Γλώσσα και ύφος

• Η γλώσσα του κειμένου είναι ποιητική και το ύφος γλαφυρό.
• Η χρήση των επιθέτων «κατάγειος», «σπηλαιώδης», όπως και η χρήση σύνθετων ρημάτων και ρηματικών τύπων («καταμένειν», «περιάγειν», «παρῳκοδομημένον», «ὑπερέχοντα», «παραφερόντων») προσδίδουν ακρίβεια και λεπτομέρεια στην περιγραφή του σπηλαίου.

• Οι προτάσεις συνδέονται μεταξύ τους παρατακτικά.
• Πολυσύνδετο σχήμα: 

      «ὄντας ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αὐχένας» 

      «ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν» 

      «σκεύη τε παντοδαπὰ … καὶ ἀνδριάντας καὶ ἄλλα ζῷα   λίθινά τε καὶ ξύλινα καὶ παντοῖα εἰργασμένα» 

v ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ-ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ

o   εἶπον < λέγω. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: αναντίλεκτος, αντιρρησίας, απόρρητος, γεωλόγος, έπος, λεκτικός, λέξη, λεξικό, λέσχη, λήμμα, λογάς, λογικός, λόγος, λογύδριο, ορθοεπής, ρήμα, ρήση, ρήτορας, ρητός, ρήτρα, φιλόλογος. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: ἀγορεύω, δημηγορῶ, φάσκω, φημί, φράζω.

o   ἀπείκασον < ἀπεικάζω. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: απεικόνιση, εικασία, εικαστικός, εικόνα, εικονίδιο, εικονικός, εικόνισμα, εικονιστικός, εικονογράφημα, εικονογραφία, εικονογραφικός, εικονογράφος, εικονολάτρης, εικονολατρία, εικονολήπτης, εικονοσκόπιο, εικονοστάσι, εικονοτυπία, επιεικής. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: παραβάλλω, συγκρίνω, ὁμοιῶ.

o   ἰδέ < ὁράω, -ῶ. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: ανύποπτος, αόρατος, είδος, ειδύλλιο, είδωλο, επόπτης, ιδέα, ιδεοληψία, κάτοπτρο, κάτοψη, μάτι, οπή, οπτικός, όραμα, οραματιστής, όραση, ορατός, οφθαλμός, παντεπόπτης, πρόσοψη, ύποπτος. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: ἐξετάζω, θεῶμαι, θεωρῶ, σκοπῶ, σκοποῦμαι.

o   ἀναπεπταμένην: < ἀναπετάννυμαι. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: καταπέτασμα, παραπέτασμα, πέταγμα, πέταλο, πεταλούδα, πέτασος, πεταχτός, πετεινός, πτερό, πτέρυγα, πτήση, πτητικός, υψιπετής. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: ἐκτείνομαι, ἀνελίττομαι.

o   ἐχούσῃ < ἔχω. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: ανακωχή, ανοχή, αντοχή, άσχετος, ενοχή, έξη, εξής, ευεξία, καθεξής, κατοχικός, καχεκτικός, κληρούχος, μέτοχος, πάροχος, πολιούχος, ραβδούχος, σχεδόν, σχέση, σχετικός, σχήμα, σχολείο.  ΣΥΝΩΝΥΜΑ: ἄγω, δύναμαι, κρατῶ, φέρω.

o   ὄντας < εἰμί. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: απουσία, εξουσία, εσθλός, ετυμολογία, έτυμον, όντως, ουσία, ουσιαστικός, ουσιώδης, παρόν, παρουσία, παρουσιαστικό. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: γίγνομαι, ζῶ, ὑπάρχω.

o   μένειν < μένω. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: ανυπόμονος, διαμονή, διαμονητήριο, έμμονος, επίμονος, μονή, μόνιμος, μόνος, υπομονή. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: μονὴν ποιοῦμαι, ἐπιμονὴ γίγνεται. ΑΝΤΩΝΥΜΑ: δραπετεύω, ἀποδιδράσκω, ἀπέρχομαι, κινοῦμαι, φεύγω.

o   περιάγειν  < περιάγω. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: αγωγή, αγωγός, αγώνας, άγημα, άξονας, απαγωγή, συναγωγή, διαγωγή, εισαγωγέας, αρχηγός, στρατηγός, λοχαγός, ξεναγός, αγέλη, αγώγι, αγωγιάτης, αγώγιμος, ακτίνα, άμαξα, ανάγωγος, άξιος, εισακτέος, επαγωγός, επείσακτος, ευαγής, καταγώγιο, παιδαγωγός, παρείσακτος, παρθεναγωγείο, πλοηγός, συναξάρι, σύναξη, υδραγωγείο. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: ἡγοῦμαι, φέρω.

o   παρῳκοδομημένον < παροικοδομέομαι, -οῦμαι (= οικοδομούμαι κοντά ή απέναντι). ΠΑΡΑΓΩΓΑ: ανοικοδόμηση, ανοικοδόμητος, δομή, δόμηση, δομικός, οικοδόμημα, οικοδόμηση, οικοδομικός, οικοδόμος, πολεοδομία, πολεοδομικός, πολεοδόμος.

o   πρόκειται < κεῖμαι (οριστ. πρκμ. μ. φ. του ρ. προτίθεμαι). ΠΑΡΑΓΩΓΑ: αντικειμενικός, διακειμενικός, κατάκοιτος, κείμενο, κειμήλιο, κοίτη, κοιτίδα, κοιτώνας, προκείμενο, υποκειμενικός.

o   δεικνύασιν < δείκνυμι / δεικνύω. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: αναπόδεικτος, αποδεικτικός, απόδειξη, δείγμα, δειγματοληψία, δειγματολόγιο, δείκτης, δεικτικός, ενδεικτικός, ένδειξη, επιδεικτικός, επίδειξη, παράδειγμα, παραδειγματικός, παραδειγματισμός, υπόδειγμα, υποδειγματικός, υπόδειξη. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: δηλῶ, ἐμφαίνω, μηνύω, σημαίνω.

o   ἔφη < φημί. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: άφατος, προφήτης, φήμη, φωνή. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: ἰσχυρίζομαι, λέγω, φάσκω, φράζω. ΑΝΤΩΝΥΜΑ: ἀπόφημι, ἀρνοῦμαι.

o   φέροντας < φέρω.  ΠΑΡΑΓΩΓΑ: αμφορέας, ασθενοφόρο, αυτόφωρος, διάφορος, διένεξη, διηνεκής, κατάφωρος, μαρσιποφόρο, μεταφορέας, μεταφορικός, οισοφάγος, παράφορος, πολύφερνος, φαρέτρα, φερέγγυος, φέρετρο, φερτός, φορά, φορέας, φορείο, φόρεμα, φόρος, φόρτος, φωριαμός. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: ἄγω, ἔχω, κομίζω.

o   εἰργασμένα < ἐργάζομαι (= εργάζομαι, κάνω). ΠΑΡΑΓΩΓΑ: άεργος, ακατέργαστος, άνεργος, εργαλείο, εργασία, εργάσιμος, εργαστήριο, εργάτης, εργατικός, έργο. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: δρῶ, ποιῶ, πραγματεύομαι, πράττω. ΑΝΤΩΝΥΜΑ: ἀργῶ, ἀδρανῶ.

o   εἰκός < ἔοικα. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: βλ. «ἀπείκασον». ΣΥΝΩΝΥΜΑ: δοκῶ, φαίνομαι

o   φθεγγομένους < φθέγγομαι. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: απόφθεγμα, άφθογγος, δίφθογγος, φθογγικός, φθογγόγραμμα, φθογγολογία, φθογγολογικός, φθόγγος. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: λέγω, φάσκω, φημί, φράζω, φωνῶ.

o   σιγῶντας < σιγάω, -ῶ. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: σιγά, σιγαλιά, σιγανός, σιγαστήρας, σιγή. ΣΥΝΩΝΥΜΑ: σιωπῶ. ΑΝΤΩΝΥΜΑ: λέγω, φημί, φθέγγομαι.

o   παραφερόντων < παραφέρω. ΠΑΡΑΓΩΓΑ: βλ. «φέροντας» ΣΥΝΩΝΥΜΑ: ἄγω, ἔχω, κομίζω.

v ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ

§  ἀπεικάζω <  ἀπό + εἰκάζω < ἔοικα

§  πάθος <  παθεῖν (απρμφ. αορ. β’ του ρ. πάσχω)

§  παιδεία <  παιδεύω (< παῖς)

§  ἀπαιδευσία < ἀπαίδευτος <  ἀ (στερ.) + παιδεύω < παῖς

§  κατάγειος / κατάγαιος < κατά + γῆ

§  σπηλαιώδης <  σπήλαιον

§  εἴσοδος <  εἰς + ὁδὸς

§  δεσμὸς <  δέω-ῶ (= δένω)

§  ἀδύνατος <  ἀ (στερ.) + δυνατὸς

§  περιάγω <  περί + ἄγω

§  δεσμώτης <  δεσμῶ (< δέω = δένω)

§  παροικοδομοῦμαι  < παρά + οἰκοδομοῦμαι (< οἰκοδόμος) < οἶκος + δέμω = χτίζω, οικοδομώ)

§  θαυματοποιὸς <  θαῦμα + ποιῶ

§  πρόκειμαι < πρό  + κεῖμαι

§  παράφραγμα <  παρά + φράγμα (< φράττω / φράσσω)

§  ἀνδριὰς < ἀνὴρ

§  λίθινος < λίθος

§  ξύλινος < ξύλον

§  σιγῶ < σιγὴ

§  ἄτοπος < ἀ (στερ.) + τόπος

v  ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στα ΘΕΜΑΤΑ για ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Με αφορμή την πλατωνική αλληγορία για τη σπηλιά, σχολιάστε τα ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη Τα Παράθυρα και Τείχη.

Ο Σωκράτης παραβάλλει την εικόνα των δεσμωτών με αυτή των ανθρώπων στη συγκαιρινή του πολιτική πραγματικότητα («ὁμοίους ἡμῖν»), όπου οι άνθρωποι διακατέχονται από άγνοια, ζουν μέσα στο σκοτάδι της αμάθειας,  αλλά δεν έχουν επίγνωση της κατάστασής τους. Θέματα παρόμοια με αυτά που παρουσιάζει η αλληγορία του σπηλαίου είναι δυνατόν να ανευρεθούν και στα καβαφικά ποιήματα Τα Παράθυρα και Τείχη.

Στο ποίημα τού Καβάφη τα Παράθυρα το ποιητικό υποκείμενο τοποθετείται μέσα σε «σκοτεινές κάμαρες», όπου βιώνει μία ζοφερή κατάσταση («περνώ μέρες βαρυές»), παρόμοια με εκείνη των δεσμωτών μέσα στο υπόγειο σπήλαιο τού πνευματικού σκότους.  Η αναφορά στα «παράθυρα» τα οποία οδηγούν στο φως παραπέμπει στον αναφορικό δρόμο που οδηγεί προς την έξοδο του σπηλαίου. Μάλιστα, η δυσκολία ή αδυναμία ανεύρεσης διεξόδου από τον ποιητή («Μα τα παράθυρα δεν βρίσκονται ή δεν μπορώ να τάβρω») θυμίζει τη δυσκολία της ανάβασης από την απαιδευσία τού σπηλαίου στον κόσμο της νόησης. Ωστόσο, ο ποιητής φαίνεται να βρίσκεται σε πνευματική εγρήγορση, καθώς έχει συναίσθηση τής αιχμαλωσίας του και αναζητεί επίμονα λύση («επάνω κάτω τριγυρνώ για νάβρω τα παράθυρα. –όταν ανοίξει ένα παράθυρο θάναι παρηγορία»), σε αντίθεση με τους δεσμώτες του σπηλαίου που φαίνονται πνευματικά αδρανείς και αγνοούν την πλάνη τους. Βέβαια, «ίσως το φως θάναι μία νέα τυραννία» παραδέχεται ο ποιητής, αναγνωρίζοντας το οδυνηρό κόστος τής μάθησης και της αποδοχής μιας καινούργιας αλήθειας που ανατρέπει ως ψευδείς τις ισχύουσες παραδοχές («ποιος ξέρει τι καινούρια πράγματα θα δείξει»). Έτσι και στην αλληγορία του σπηλαίου ο απελευθερωμένος δεσμώτης που εξέρχεται στον κόσμο της νόησης ενοχλείται στα μάτια από το φως του ήλιου και επιθυμεί να επιστρέψει συμβιβαζόμενος στο οικείο γι’ αυτόν ημίφως του σπηλαίου.

Στο ποίημα Τείχη ο ποιητής παρουσιάζεται σε μία κατάσταση εγκλεισμού («Ανεπαισθήτως μ’ εκλεισαν από τον κόσμον έξω»), παρόμοια με εκείνη των δεσμωτών μέσα στο υπόγειο σπήλαιο. Το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται λόγω μεγάλων και υψηλών τειχών  («μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη») απομονωμένο από τον εξωτερικό κόσμο,  δηλαδή αποκλεισμένο από τον κόσμο της πραγματικής ζωής, όπως οι δεσμώτες βρίσκονται καθηλωμένοι στον κόσμο της πλάνης και των ψευδαισθήσεων. Ο εγκλεισμός αυτός συντελέστηκε ανεπαίσθητα («Α όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω. / Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον. /Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.»), όπως οι δεσμώτες πλανώνται από σκιές και ήχους των οποίων την πραγματική προέλευση αγνοούν. Η διαφορά έγκειται στο ότι ο ποιητής –σε αντίθεση με τους δεσμώτες- και πάλι συνειδητοποιεί τον εγκλεισμό του («Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·»), αλλά με απελπισία («κάθομαι και απελπίζομαι») παραδέχεται τη δυσκολία απελευθέρωσής του από τα «τείχη».

Συνολικά, τα ποιήματα του Καβάφη και την πλατωνική αλληγορία παρουσιάζουν ως κοινό θεματικό άξονα τη δέσμευση σε ένα κόσμο κλειστό και απατηλό, ο οποίος έρχεται σε αντίθεση με την εξωτερική πραγματικότητα. Επιπλέον, τονίζεται η δυσκολία αποδέσμευσης από τον εσωτερικό χώρο του ζόφου, αλλά και η απροθυμία να αντικρίσει ο άνθρωπος την αλήθεια, που ανατρέπει τις παγιωμένες εντυπώσεις του. Από την άλλη πλευρά, στα καβαφικά ποιήματα ο δεσμώτης είναι ένας, ο αφηγητής, ο οποίος μάλιστα φαίνεται να είναι μια ανθρώπινη ύπαρξη που βρίσκεται σε διαρκή διανοητική και συναισθηματική εγρήγορση, αγωνιώντας και αναζητώντας διέξοδο. Στην αλληγορία του σπηλαίου οι δεσμώτες παρουσιάζονται ως ανθρώπινοι τύποι, και, επομένως, είναι πολλοί άνθρωποι, οι οποίοι όμως έχουν το γνώρισμα της πνευματικής αδράνειας και διανοητικής αφασίας.

2. Ποια συνήθεια της καθημερινής ζωής του σύγχρονου ανθρώπου προσομοιάζει με την κατάσταση των πλατωνικών δεσμωτών;

Οι δεσμώτες της πλατωνικής αλληγορίας παρουσιάζονται έγκλειστοι σε ένα σπήλαιο αμάθειας και πνευματικού σκότους («Ἰδὲ γὰρ ἐν καταγείῳ σηλαιώδει...»), όπου είναι εξαναγκασμένοι σε ακινησία λόγω δεσμών, τα οποία τους επιτρέπουν να βλέπουν μόνο μπροστά («ἐν ταύτῃ ἐκ παίδεων ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αυχένας, ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ πρόσθεν μόνον ὁρᾶν»). Οι άνθρωποι αυτοί αντικρίζουν μόνο σκιές αντικειμένων που διέρχονται πίσω τους, αγνοώντας την πραγματική προέλευσή τους («ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς ... τῶν παραφερόντων»). Οι τυχόντες ήχοι που προέρχονται από αυτούς που μεταφέρουν τα αντικείμενα αποδίδονται από τους δεσμώτες στις σκιές που βλέπουν μπροστά τους. Εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι ο σύγχρονος άνθρωπος παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τη συμβολική εικόνα των δεσμωτών της πλατωνικής αλληγορίας.

Ειδικότερα, και ο σημερινός άνθρωπος ζει αντικρίζοντας τις «σκιές» των πραγμάτων (π.χ. θεωρεί ευτυχία τον πλούτο, δίνει έμφα­ση στα υλικά αγαθά κτλ.) και παρ' όλα αυτά πιστεύει ότι βιώνει την πραγματική αλήθεια. Μάλιστα, η συνήθεια της καθημερινής ζωής του σύγ­χρονου ανθρώπου που προσομοιάζει στην κατάσταση των δεσμωτών είναι η παρακολούθηση της τηλεόρασης. Καθηλωμένος μπροστά στη συσκευή της τηλεόρασης ο τηλεθεατής θυμίζει τους αλυσοδεμένους θεατές των σκιών στο πλατωνικό σπήλαιο· δέχεται έναν καταιγισμό από ετερόκλητες εικόνες, που είναι δύσκολο να συνενωθούν. Στην τηλεόραση αντικρίζει συνεχώς μια «εικονική» πραγματικότητα, δηλαδή μία επίπλαστη εκδοχή του κόσμου, συχνά παραποιημένη και κατάλληλα διαθλασμένη, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως μέσο χειραγώγησης. Εξάλλου, η δύναμη της εικόνας, όπως διαδίδεται από τα σημερινά ΜΜΕ ασκεί καταλυτική επίδραση στους δέκτες και διαμορφώνει τις συνειδήσεις τους. Η διαστρέβλωση και παραποίηση της αλήθειας, η μεροληψία, η διασπορά ψευδών ειδήσεων, η πολιτική προπαγάνδα, καθιστούν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας τύραννο και δυνάστη της ανθρώ­πινης σκέψης, αφού δεν επιτρέπουν στο άνθρωπο να αναζητήσει μόνος του τη γνώση μέσα από την έρευνα, τον διάλογο και τον προβληματισμό. Έτσι παθητικοποιείται και αποξενώνεται από τον πραγματικό κόσμο.

Εκτός όμως από την τηλεόραση, θλιβερές παρουσιάζονται όλο και περισσότερο στις ημέρες μας και οι επιπτώσεις ακατάλληλης χρήσης του ηλεκτρονικού υπολογιστή και του διαδικτύου. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα παραγωγής πλαστών εντυπώσεων. Κάθε χρήστης μπορεί με το λόγο και, κυρίως, την εικόνα να κατασκευάσει την επιθυμητή εκδοχή του εαυτού του, η οποία συχνά απέχει αρκετά από την πραγματική. Συνακόλουθα, οι χρήστες των μέσων αυτών συχνά συγχέουν τα όρια ανάμεσα στην αληθινή πραγματικότητα και την εικονική, ώστε μετατρέπονται κι αυτοί σε δεσμώτες της πλάνης και θύματα τού φαίνεσθαι.

Συνολικά, τα προϊόντα των σημερινών μέσων πληροφόρησης παρουσιάζουν πολλές αναλογίες με τα ἀπεικάσματα των Ιδεών που αντικρίζουν οι αλυσοδεμένοι της πλατωνικής αλληγορίας. Ως αποτέλεσμα,  ο σύγχρονος άνθρωπος μοιάζει πολύ με το δεσμώτη του σπηλαίου που πλανάται από τις σκιές των αντικειμένων, για τις οποίες πιστεύει πως είναι η πραγματική αλήθεια.

vΕρωτήσεις Αξιολόγησης

Ερμηνευτικές ερωτήσεις                                                                                                    !

1. Τι ονομάζουμε αλληγορία και ποια η λειτουργικότητά της;

2. Με βάση την εισαγωγή του βιβλίου σας, να συνδέσετε την ενότητα με τα προηγούμενα και με το θέμα όλου του έργου.

3. Με ποια φράση δηλώνεται το θέμα της ενότητας και ποια μέθοδο ακολουθεί ο Πλάτων στην ανάπτυξή του;

4. Παρουσιάστε το περιεχόμενο της αλληγορίας του σπηλαίου.

5. Τι γνωρίζετε για την πλατωνική θεωρία των ιδεών;

6. Ποιος είναι ο πυρήνας τής εικόνας τού σπηλαίου;

7. Ποια είναι τα σύμβολα που εμπεριέχονται στην αλληγορία του σπηλαίου και πώς ερμηνεύονται;

8. Ποιος είναι ο ρόλος του τειχίου στη σκηνοθεσία του Πλάτωνα; Γιατί δεν πρέπει να φαίνονται οι άνθρωποι αλλά τα αντικείμενα;

9. α) Να εντοπίσετε τα σημεία του κειμένου που μας επιτρέπουν να θεωρήσουμε ότι η κοινωνία των δεσμωτών είναι η πολιτική κοινωνία και ότι ο κόσμος του σπηλαίου είναι ο αισθητός κόσμος. β) Ποια είναι η κατάσταση της πολιτικής κοινωνίας (την οποία συμβολίζει η κοινωνία των δεσμωτών) και πώς περιγράφεται ο αισθητός κόσμος;  

10. Ποιο το νόημα της φράσης του Σωκράτη «ὁμοίους ἡμῖν»;

11. ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς: Ο Αριστοτέλης (Περὶ κόσμου 398b16) γράφει: οἱ νευροσπάσται μίαν μήρινθον ἐπισπασάμενοι ποιοῦσι καὶ αὐχένα κινεῖσθαι καὶ χεῖρα ζῴου καὶ ὦμον καὶ ὀφθαλμόν. Να συσχετίσετε το χωρίο αυτό με την πλατωνική παρομοίωση;

12. Να συγκρίνετε το ευαγγελικό ἐγὼ εἰμὶ τὸ φῶς τοῦ κόσμου· ὁ ἀκολουθῶν ἐμοὶ οὐ μὴ περιπατήσῃ ἐν τῇ σκοτίᾳ, ἀλλ’ ἕξει τὸ φῶς τῆς ζωῆς (Κατὰ Ἰωάννην, Η΄, 12- 13) με την εικόνα του ἀγαθοῦ στην πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου.

13. Με ποιους εκφραστικούς τρόπους αισθητοποιείται η εικόνα του σπηλαίου και των δεσμωτών και ποιος είναι ο λειτουργικός ρόλος καθενός;

14. Να χαρακτηρίσετε τη γλώσσα και το ύφος του Πλάτωνα στην αλληγορία του σπηλαίου και να εξηγήσετε το χαρακτηρισμό σας.

15. «Ας υποθέσωμε ότι ένας ελύθηκε και αναγκάζεται (…) να σηκώνη τα βλέμματά του προς τη διεύθυνση του φωτός και ότι κάνοντας όλα αυτά αισθάνεται άλγος και δεν ημπορεί εξ αιτίας των μαρμαρυγών να βλέπη ξάστερα τα αντικείμενα ώτινων έβλεπε τις σκιές (…) Και στην περίπτωση λοιπόν που θα τον ανάγκαζε κανείς να αντικρύζη το ίδιο το φως, δεν θα αισθάνονταν άλγος στα μάτια και γυρίζοντας τα μάτια του δεν θα εζητούσε να ξαναγυρίση φεύγοντας προς εκείνα που ημπορεί να βλέπη η όρασή του και δεν θα τα εθεωρούσε τω όντι σαφέστερα από εκείνα που του δείχνονται τώρα; (…) Και όταν έφτανε προς το φως (του ήλιου), επειδή θα ήταν τα μάτια του πλημμυρισμένα από φεγγοβολή, δεν θα του ήταν αδύνατο να βλέπη έστω και ένα από τα πράγματα, όσα χαρακτηρίζομε εμείς τώρα ως αληθινά;» (Πολιτεία, 515c, 515e, 516a, μτφρ. Κ. Γεωργούλης).

Αφού διαβάσετε το παράθεμα από την Πολιτεία, να συγκρίνετε την κατάσταση των πρώην δεσμωτών (που περιγράφει) με το ποίημα του Καβάφη Τα παράθυρα.

Λεξιλογικές- Σημασιολογικές ασκήσεις                                                                            !

1. Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: οικία, φορείο, παιδευτικός, σχήμα, άξονας, εργάτης, πέταλο, φθόγγος, διάδημα, δημιουργός, άμαξα, φυτό, έξη.

2. Να δώσετε δύο ομόρριζα στα νέα ελληνικά για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: εἶπον, πάθει, φῶς, πυρὸς, ὁμοίους.

3.    Να βρείτε αντώνυμα των παρακάτω λέξεων στα αρχαία ελληνικά: παιδείας, καταγείῳ, φῶς, ἀδυνάτους, ἄνωθεν, ὄπισθεν, ἄτοπον, σιγῶντας.

4. α) κατάγειος, β) θαυματοποιός: Να γράψετε στη νέα ελληνική τέσσερα σύνθετα για καθεμία από τις λέξεις με το ίδιο δεύτερο συνθετικό (-γειος, -ποιός) και να δώσετε τη σημασία τους.

Επιμέλεια: Χαρίδημος Ξενικάκης