Εισαγωγή ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Βίος και Έργα

Αριστοτέλης

Βίος και Εργα

ëΠότε και πού γεννήθηκε ο Αριστοτέλης — Λίγα λόγια για την καταγωγή του.

Γέννησή του	Θάνατός του	Πηγή	Ο πατέρας του
Το 384 π.Χ. στα Στάγειρα, μια μικρή, ασήμαντη μακεδονική πόλη κοντά στην Όλυνθο και τη Μεθώνη.	Το 322 π.Χ. (3ο έτος της 114ης  Ολυμπιάδας) σε ηλικία 63 ετών στη Χαλκίδα.	Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Απολλόδωρου, όπως τους μαθαίνουμε από τον Διογένη τον Λαέρτιο (3ος αι. μ.Χ.)	Νικόμαχος : γιατρός στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα του Γ'.

Οι επιδράσεις που δέχτηκε ο Αριστοτέλης από τον πατέρα του

ü  Μικρός ακόμη θα είχε ο Αριστοτέλης την ευκαιρία να γνωρίσει κοντά στον πατέρα του έναν περίεργο και ενδιαφέροντα κόσμο: τον κόσμο της ιατρικής.

ü  Τη συνήθεια να καταβροχθίζει βιβλία ο Αριστοτέλης θα την είχε ασφαλώς από τα μικρά του χρόνια· τα βιβλία της βιβλιοθήκης του πατέρα του, τα ιατρικά βιβλία, θα είχαν ασφαλώς περάσει και ξαναπεράσει από τα χέρια του.

ü  Ο ίδιος θα βεβαιώσει αργότερα —ολοφάνερα με πολύ καημό— ότι κανείς δεν γίνεται για­τρός διαβάζοντας μόνο βιβλία

ëΟ Αριστοτέλης στην Ακαδημία του Πλάτωνα: μαθητής πρώτα, δάσκαλος στη συνέχεια.

Χρονολογία πρώτης άφιξής του στην Αθήνα	Λόγοι επιλογής της Ακαδημίας του Πλάτωνα
367 π.Χ. δεκαεπτά χρόνων, ορφανός από χρόνια από πατέρα	§  Τα έργα του Πλάτωνα —όσα είχαν γραφεί ως την εποχή εκείνη— θα ήταν ασφαλώς γνωστά στον Αριστοτέλη. §  Η μαγεία του πλα­τωνικού λόγου θα πρέπει να ήταν που οδήγησε τα βήματα του με αποφασιστικότητα προς την Ακαδημία.

Η απουσία του Πλάτωνα από την Αθήνα: ένα γεγονός με αποφασιστική σημασία για τη διαμόρ­φωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη

·         Ο Αριστοτέλης δεν  βρήκε τον Πλάτωνα τότε στην Αθήνα, εφόσον ο μεγάλος δάσκαλος είχε πριν από λίγο αναχωρήσει για τη Σικελία στο δεύτερο από τα τρία ταξίδια που επιχείρησε στην περιοχή εκείνη του ελληνισμού κυνηγώντας το όνειρο του, να δει, με τη βοήθεια των ισχυρών φί­λων που είχε εκεί, να παίρνουν ζωή οι πολιτικές του ιδέες και διδασκαλίες.

·         Η Ακα­δημία δεν ήταν απλώς μια σχολή, μια από τις πολλές που υπήρχαν τότε στην Αθήνα. Η σημασία της Ακαδημίας βρίσκεται ακριβώς στο γεγονός ότι ήταν το σημείο συνάντησης σημαντικών λογίων της εποχής, που διατηρώντας και μέσα στο πλαί­σιο της Ακαδημίας ο καθένας τη δική του προσωπικότητα, το δικό του επιστημονι­κό "πιστεύω", προωθούσαν όλοι μαζί την επιστημονική έρευνα παίρνοντας ο ένας α­πό τον άλλο χρήσιμες παρορμήσεις και επιδρώντας θετικά ο ένας στον άλλον.

·            Ένας τέτοιος λόγιος τον οποίο είχε την τύχη να συναντήσει ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία, όταν ήρθε να σπουδάσει σ' αυτήν, ήταν ο Εύδοξος από την Κνίδο. Ο νεαρός, τότε, αυτός επιστήμονας ήταν μια από τις πιο προικισμένες προσωπικότητες της αρχαιότητας. Ήταν ü  μαθηματικός, ü  αστρονόμος και ü  γεωγράφος, και ο Πλάτωνας δεν δίστασε καθόλου να του εμπιστευθεί, κατά τη διάρκεια της απουσίας του, τη διεύ­θυνση της σχολής του.

·         Η σημασία αυτής της συγκυρίας για τον Αριστοτέλη:

            α. «βρέθηκε την πιο κατάλληλη στιγμή στον πιο σωστό τόπο, εκεί δηλαδή όπου υπήρχαν οι κατάλληλοι άνθρωποι που θα μπορούσαν να γονιμοποιήσουν με έναν εντελώς ξεχωριστό τρόπο τη σκέψη του βοηθώντας την να απλώσει μέσα σε σύντομο χρόνο τα δικά της φτερά» , όπως είπε ένας αριστοτελιστής των ημερών μας·

β. πιο ση­μαντικό θα πρέπει να θεωρηθεί το γεγονός ότι με την απουσία του Πλάτωνα ο Αριστοτέλης είχε, από την πρώτη στιγμή, την ευκαιρία να δεχτεί εκείνην ακριβώς την επίδραση που πρέπει να ανταποκρινόταν πολύ αμεσότερα στη δική του ψυχοσύνθε­ση, την απόλυτα σχεδόν θετική και επιστημονική, την ελάχιστα οπωσδήποτε ποιη­τική (τέτοια ήταν κατά βάση η ψυχοσύνθεση του Πλάτωνα).

Η επιστροφή του Πλάτωνα στην Αθήνα και η στάση του προς τον Αριστοτέλη

ü  Η επιστροφή του Πλάτωνα στην Αθήνα έγινε μόλις δυο χρόνια μετά την άφιξη τού Αριστοτέλη στην Ακαδημία· ο Πλάτωνας είχε πια τότε περάσει τα εξήντα, ενώ ο Αριστοτέλης μόλις πλησίαζε τα είκο­σι.

ü  Ο έμπειρος δάσκαλος δεν χρειάστηκε πολύ για να διακρίνει με τι αρετές ήταν προικισμένος ο νεαρός μαθητής του. Ό,τι βέβαια θα θαύμασε πιο πολύ σ' αυτόν θα ήταν η οξύνοιά του.

ü  Παρωνύμια που απέδιδε ο Πλάτων στον Αριστοτέλη:

1)      "ο Νους", ο Νους της σχολής. (Μια αρχαία πηγή μάς διηγείται πως «όταν έλειπε από το μάθημα ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας έλεγε πικραμένος: "Λείπει ο Νους, άρα σήμερα το ακροατήριο μου είναι κουφό"».)

2)      "α­ναγνώστης", γιατί ο Αριστοτέλης έμενε μερικές φορές και διάβαζε στο σπίτι του αντί να πηγαίνει στο μάθημα.

Διάρκεια παραμονής του	Έργο του
Είκοσι χρόνια έμεινε ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία.	Μετά τη συμπλήρωση των βασικών σπουδών του κύριο έργο του είχε πια την επιστημονική έρευνα και τη διδασκαλία.

Η φιλοσοφική του κριτική

Η διδασκαλία του στην Ακαδημία και οι ιδέες που μ' αυτήν μετέδιδε στους μαθητές του έφεραν συχνά τον Αριστοτέλη αντιμέτωπο με τους συναδέλφους του στην Ακαδημία: α) τον Ηρακλείδη β) τον Σπεύσιππο γ) τον Ξενοκράτη· ήταν αληθινά αλύ­πητη μερικές φορές η κριτική που ασκούσε σε βάρος τους.

2. Και του Πλάτωνα οι α­πόψεις δεν ξέφυγαν από τον έλεγχο του Αριστοτέλη.
3. Κριτι­κή ασκούσε και σε βάρος άλλων σχολών και των εκπροσώπων τους.

Ü Συνέπειές της

Ο Αριστοτέλης είχε λίγους μόνο φίλους, πολλούς όμως ε­χθρούς, εξαιτίας:

1.      του χαρακτήρα του

2.      της βαθιάς του πίστης πως οι δικές του απόψεις βρί­σκονταν πιο κοντά στην αλήθεια

3.      της αυστηρής κριτικής των απόψεων των άλλων

4.      όταν είχε να διαλέξει ανάμεσα στους φίλους και στην αλήθεια -μας το βεβαιώνει ο ίδιος—, θεωρούσε «ὅσιον προτιμᾶν τὴν ἀλήθειαν».

5.      πίστευε ακράδαντα πως του αληθινού φιλοσόφου γνώρισμα είναι να έχει το κουράγιο να θυσιάζει ακόμη και τις πιο προσωπικές του απόψεις για χάρη της αλήθειας («καὶ τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν ἐπὶ σωτηρίᾳ τῆς ἀληθείας»).

ë Ο Αριστοτέλης στη Μακεδονία: δάσκαλος του Αλέξανδρου.

Πότε	Έργο του Αριστοτέλη	Πού	Μέσα
343/2 π.Χ	Ανέλαβε, με πρόσκληση του βασιλιά Φίλιπ­που, την αγωγή του Αλέξανδρου, του νεαρού (δεκατριών, τότε, χρόνων) διαδόχου του θρόνου	Μακεδονία Η εκπαίδευση γινόταν συνήθως στη Μίεζα, μια μικρή κωμόπολη κοντά στην Πέλλα	Για την αγωγή του Αλέξανδρου ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε κατά κύριο λόγο τα ομηρικά έπη (με την ευκαιρία μάλιστα αυτή ο φιλόσοφος επιμελήθηκε μια καινούργια έκδοση των ομηρικών επών)

ëΕπιστροφή του Αριστοτέλη στην Αθήνα: αρχίζει η τρίτη περίοδος της φιλοσοφικής του δραστηριότητας. Ο Αριστοτέλης διδάσκει στο Λύκειο.

Επιστροφή του Αριστοτέλη από τη Μακεδονία στην Αθήνα

Πότε	Γιατί	Με ποιον	Έργο του
335 π.Χ.	Το κλίμα που επικρατούσε τώρα στην Αθήνα ευνο­ούσε την επάνοδο του εκεί	Συνοδευμένος, λοιπόν από τον Θεόφραστο ξαναγύρισε στον τόπο που είχε γίνει γι’ αυτόν μια δεύτερη πατρίδα.	1)  συνέχισε τις έρευνες του 2)  διδασκαλία, όχι όμως πια στην Ακαδημία, που την διηύθηνε τώρα ο Ξενοκράτης, αλλά στο Λύκειο, δημόσιο γυμναστήριο στον Λυκαβητ­τό, όπου δίδασκαν συνήθως ρήτορες και σοφιστές.

Η σχολή του Θεόφραστου

Αργότερα, όταν ο Θεόφραστος ίδρυσε σχολή που θα διαφύλαττε και θα προέβαλλε τις διδασκαλίες του Αριστοτέλη, αυτή πήρε το όνομα Περίπατος, ίσως από τον περίπατον, τη στεγασμένη στοά του Λυκείου.

Φιλοσοφική δραστηριότητα του Αριστοτέλη κατά τη δεύτερη παραμονή στην Αθήνα

Ø  Δώδεκα χρόνια έζησε τη δεύτερη αυτή φορά ο Αριστοτέλης στην Αθήνα. Και ή­ταν όλα χρόνια απερίσπαστης δουλειάς.

Ø  Ο φιλόσοφος συνθέτει τώρα:

1.      το σημαντικό­τερο μέρος των Πολιτικών του

2.      έχει προηγηθεί —κατά την περίοδο των ταξιδιών του— η συγκέντρωση των 158 Πολιτειῶν του, των μορφών διακυβέρνησης ή, όπως θα λέγαμε εμείς σήμερα, των συνταγμάτων ενός πλήθους ελληνικών πόλε­ων

3.      παράλληλα συγγράφει σημαντικό μέρος από τα Μετὰ τὰ φυσικά  

4.      το βιολογικού περιεχομένου έργο Περὶ ζῴων γενέσεως,

5.      τα Ἠθικὰ Νικομάχεια.

ëΟ Αριστοτέλης εγκαταλείπει οριστικά την Αθήνα — Το τέλος της ζωής του.

Ήρεμη περίοδος παραμονής στην Αθήνα 

ü  Ο Αριστοτέλης είναι πια τώρα ένας ώριμος και ήρεμος στοχα­στής.

ü  Η συζήτηση μαζί του είναι τώρα ευκολότερη, γιατί και η δική του στάση α­πέναντι στις γνώμες των άλλων προσδιορίζεται τώρα από περισσότερη κατανόηση.

ü  Το πράγμα γίνεται φανερό ακόμη και στο ύφος των έργων του αυτής της περιόδου.

ü  Είναι άλλωστε και οι εξωτερικές συνθήκες που τον βοηθούν να αφοσιωθεί στο έργο του. Η ζωή για έναν Μακεδόνα δεν είναι τώρα δύσκολη στην Αθήνα.

Λόγοι οριστικής εγκατάλειψης της Αθήνας

1)   Το 323 π.Χ. έφθασε στην Αθήνα η είδηση ότι πέθανε ο Αλέξανδρος è Ο Αριστοτέλης αισθάν­θηκε πως η ζωή του βρισκόταν πάλι μπροστά στον πιο μεγάλο κίνδυνο

2)   Η συνταγή για τα ανεπιθύμητα πρόσωπα ήταν στην Αθήνα γνωστή από παλιά. Να βρεθεί ένας κατήγορος δεν ήταν καθόλου δύσκολο, και μια μικρή αφορμή ήταν αρκετή για να απαγγελθεί κατηγορία για ασέβεια. Στην περίπτωση του Αριστοτέλη την αφορμή την πρόσφερε ένα ποίημα που ο φιλόσοφος είχε γράψει για τον αξέχαστο φίλο του Ερμία, που είχε βρει στο μεταξύ μαρτυρικό θάνατο. Η κατηγορία βασίστηκε στο γεγονός ό­τι το ποίημα αυτό του Αριστοτέλη είχε τη μορφή ενός παιάνα, του παραδοσιακού ύ­μνου στον θεό Απόλλωνα. Ακριβώς το «έγκλημα» ήταν ότι χρησιμοποιήθηκε αυτό το ποιητικό σχήμα για να υμνηθεί ένας κοινός θνητός.

3)   Για τους Αθηναίους, ας μη το έλεγαν, αυτός ο κοινός θνητός (Ερμίας) ήταν ένας δηλωμένος φίλος του Φίλιππου, του βα­σιλιά της Μακεδονίας (αφανής αιτία της κατηγορίας).

Εγκατάλειψη της Αθήνας

Άλλο δεν έμενε στον Αριστοτέλη παρά να εγκαταλείψει για δεύτερη φορά την Αθήνα το 323 π.Χ. Τη φορά αυτή πήγε να ζήσει στην απέναντι Χαλκίδα, στο σπίτι που είχε εκεί από τη μητέρα του. Ο θάνατος τον βρήκε εκεί την επόμενη χρο­νιά (322π.Χ.).

Κριτική του Αριστοτέλη απέναντι στην πόλη των Αθηνών

v  Η παράδοση λέει πως, όταν έφευγε ο Αριστοτέλης από την Αθήνα την ονόμασε παγκάλη, πανέμορφη.

v  Παραπονέθηκε όμως πως πίσω από την ασύγκριτη ομορφιά της κρύβει μιαν ασχήμια από τις πιο σιχαμερές και τις πιο ανυπόφορες· χρησιμοποιώντας στίχους από την Οδύσσεια έκανε έναν δριμύ υπαινιγμό στους συκοφάντες, που δεν ήταν μόνο πολλοί στην Αθήνα· ήταν και ένα είδος που δεν έλειπε δυστυχώς ποτέ, αφού πάντα βρίσκονταν οι πρόθυμοι να διαδεχτούν τους προηγούμενους!

v  Σύμφωνα με μια δεύτερη διήγηση, όταν ο Αριστοτέλης ερωτήθηκε γιατί εγκατέλειπε την Αθήνα, απάντησε ότι δεν ήθελε να δώσει στους Αθηναίους την ευκαιρία να σφάλουν για δεύτερη φορά σε βάρος της φιλοσοφίας, κάνοντας, βέ­βαια, τη φορά αυτή υπαινιγμό στη θανατική καταδίκη και στο τέλος του Σωκράτη.

v Ερωτήσεις Αξιολόγησης

Α. Ερωτήσεις ελεύθερης ανάπτυξης

1. Ποιες πληροφορίες για την καταγωγή και την παιδική ηλικία του Αριστοτέλη αντλούνται από τις αρχαίες πηγές;

2. Πότε έφτασε ο Αριστοτέλης στην Αθήνα για πρώτη φορά και γιατί επέλεξε την Ακαδημία για τις σπουδές του;

3. Ποια σημασία είχε η απουσία του Πλάτωνα από την Ακαδημία, την εποχή που έφτασε εκεί ο Αριστοτέλης;

4. Ποια η επιρροή του Εύδοξου από την Κνίδο στην ψυχοσύνθεση του Αριστοτέλη;

5. Ποια σχέση διαμορφώθηκε ανάμεσα στον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα μετά την επιστροφή του τελευταίου στην Αθήνα;

6. Ποιες ήταν οι δραστηριότητες του Αριστοτέλη στην Ακαδημία και ποιες οι συνέπειες της διδασκαλίας του και των ιδεών του στις σχέσεις του με τους συναδέλφους του;

7. Πότε πήγε ο Αριστοτέλης στη Μακεδονία και για ποιο λόγο;

8. Πότε επέστρεψε στην Αθήνα ο Αριστοτέλης, πόσο έμεινε και ποια δραστηριότητα επέδειξε;

9. Ποια ήταν η στάση του Αριστοτέλη απέναντι στους άλλους τα χρόνια της ωριμότητάς του;

10. Πότε και για ποιους λόγους ο Αριστοτέλης εγκατέλειψε οριστικά την Αθήνα;

11. Ποια γνώμη διατύπωσε ο Αριστοτέλης για την Αθήνα και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοση;

Β. Συνδυασμός ερωτήσεων αντικειμενικού τύπου και ελεύθερης ανάπτυξης

1. Α. Σε ποιον αιώνα και ποια εποχή έζησε ο Αριστοτέλης;

α) τον 4ο αιώνα β) τον 3ο αιώνα γ) τον 5ο αιώνα δ) τον 2ο αιώνα

1) την εποχή του Περικλή 2) την εποχή των περσικών πολέμων 3) την μετά τον Πελοπονησιακό πόλεμο εποχή 4) την εποχή της επέκτασης των Μακεδόνων

Β. Αφού σημειώσετε τον αιώνα που έζησε και την πρόταση που αποδίδει πληρέστερα το χαρακτηρισμό της εποχής του, να δώσετε με λίγα λόγια τα βασικά χαρακτηριστικά της εποχής, όπως τα γνωρίζετε από το μάθημα της Ιστορίας.

2. Α. Να συμπληρώσετε το κενό σε καθεμιά από τις παρακάτω προτάσεις επιλέγοντας το σωστό όρο από αυτούς που σας δίνονται σε παρένθεση:

α) ο Αριστοτέλης καταγόταν από ...................................................................

(την Όλυνθο, τα Στάγειρα, τη Μεθώνη, την Κορώνη, την Πέλλα)

β) Ο πατέρας του Νικόμαχος ήταν ..................................................................

(γιατρός, φιλόσοφος, στρατηγός)

Β. Από τις πληροφορίες που έχουμε για τον Αριστοτέλη φαίνεται ότι είχε κάποια σημασία για την εξέλιξη και τη ζωή του φιλοσόφου η καταγωγή του και το επάγγελμα του πατέρα του και ποια;

3. Ο Αριστοτέλης εγκατέλειψε την Αθήνα μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, γιατί κατηγορήθηκε ότι             

         i.            έγραψε παιάνα για κοινό θνητό

       ii.            ακολουθούσε τη διδασκαλία του Σωκράτη

     iii.            ήταν δάσκαλος του Αλεξάνδρου

     iv.            δεν ήταν Αθηναίος

       v.            ήταν άθεος

     vi.            ήταν μαθητής του Πλάτωνα

   vii.            είχε σχέσεις με το βασιλικό οίκο της Μακεδονίας

Α. Να σημειώσετε με Σ τις προτάσεις το περιεχόμενο των οποίων επ-βεβαιώνεται σε σχέση με την κατηγορία από τις πληροφορίες του βιβλίου σας και με Λ εκείνες που το περιεχόμενό τους δεν επιβεβαιώνεται (ακόμα και αν είναι αληθοφανείς).

Β. Με βάση τις προτάσεις που σας δίνονται (είτε τις χαρακτηρίσατε με Σ είτε με Λ) να συνθέσετε ένα κείμενο στο οποίο θα διακρίνετε τις βαθύτερες, κατά τη γνώμη σας, αιτίες της κατηγορίας από τις φανερές αιτίες ή αφορμές.

Επιμέλεια: Χαρίδημος Ξενικάκης