Εισαγωγή στα ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ τού Αριστοτέλη

Πού οφείλουν το όνομά τους	Κεντρικό Περιεχόμενο Α΄ βιβλίου
στο Νικόμαχο (πατέρα ή γιο του Αριστοτέλη που πέθανε έφηβος)	§ το πιο μεγάλο αγαθό που επιτυγχάνουν με τις πράξεις τους οι άνθρωποι (τὸ ἀκρότατον πάντων τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν): εὐδαιμονία § η φύση και το περιεχόμενο της ευδαιμονίας

Ερωτήματα που απασχόλησαν τους στοχαστές του 5^ου αι. π.Χ.

Στην πραγματικότητα, με την πραγματεία του αυτή ο Αριστοτέλης εντάχθηκε στη χορεία εκείνων των στοχαστών που από τα μέσα περίπου του 5ου αιώνα π.Χ. προσπάθησαν —με συζητήσεις και με γραπτές πραγματείες— να ορίσουν το περιεχόμενο και τους στόχους δύο "επιστημών" (τεχνῶν έλεγαν ακόμη εκείνοι) που άρχισαν να κάνουν, τότε για πρώτη φορά, την εμφάνιση τους:

1. της ηθικής και
2. της αγωγής.

Νέοι όροι που χρησιμοποιήθηκαν για την απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα

·           Όπως η αρχιτεκτονική, η ιατρική και οι άλλες τέχνες ήταν σε θέση να δηλώνουν ποια ήταν ακριβώς η συμβολή τους, είχαν και οι καινούργιες αυτές τέχνες την υπο­χρέωση να δηλώσουν τους δικούς τους στόχους και τις δικές τους επιδιώξεις (με άλ­λα λόγια: να πουν τι ήταν σε θέση να διδάξουν στους ανθρώπους).

·           Αρχισαν, έτσι, να κάνουν την εμφάνιση τους διάφορες λέξεις-όροι, με τις οποίες απαντούσαν στα ερω­τήματα αυτά οι στοχαστές που τις εισηγούνταν.

1)      Ο σοφιστής Πρωταγόρας υπο­στήριζε (όπως μαθαίνουμε από τον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο) πως ήταν σε θέση να διδάσκει στους μαθητές του την εὐβουλίαν, να τους μεταδίδει δηλαδή την ικανό­τητα να σκέφτονται σωστά

                        α) για τις υποθέσεις του σπιτιού τους (=πώς να κυβερ­νούν με τον καλύτερο                                     τρόπο το νοικοκυριό τους) και

                        β) για τις υποθέσεις της πολι­τείας (=πώς να γίνουν ασυναγώνιστοι πολιτικοί                                 και στα έργα και στους λόγους).

2) Ένας σωκρατικός, πάλι, φιλόσοφος, ξεκινώντας αυτός από άλλη βάση και πολεμώντας αυτού του είδους τους όρους-αντιλήψεις, πρόβαλε τον όρο ευτυχία, διακηρύσσοντας —προφανώς— ότι δεν έχει καμιά σημασία ποιες ικανότητες έχει ο κάθε άνθρω­πος, αφού —στο τέλος— το παν εξαρτάται από την καλή του τύχη.

3) Και άλλοι όμως —καθόλου λίγοι— φιλόσοφοι προέβαλαν, ο καθένας με τη δική του ορολογία, τις προ­σωπικές τους απόψεις για το σημαντικό αυτό θέμα.

4) Ενας, λοιπόν, από τους όρους αυτούς ήταν και ο όρος εὐδαιμονία.

Σημασιακή εξέλιξη του όρου «εὐδαιμονία»

Αρχικά	Ηρά­κλειτος (ο μεγάλος Εφέσιος σοφός που έζησε γύρω στο 500 π.Χ.)	Δημόκριτος (ο μεγάλος ατομικός φιλόσοφος του 5ου / 4ου αι. π.Χ.)	Ο αριστοτελικός ορισμός της εὐδαιμονίας Όλες, λοιπόν, αυτές οι ιδέες πρέπει, στο τέλος, να έγιναν καθοριστικές για του Αριστοτέλη τη σκέ­ψη· το αποτέλεσμα ήταν ο ορισμός του της εὐδαιμονίας όπως τον διαβάζουμε στο τέλος του Α' βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων του:
Σήμαινε την εύνοια του δαίμονος, του θείου è ο όρος αυτός βρισκόταν πολύ κοντά στον όρο ευτυχία, αφού, όπως στην ευτυχία, έτσι και στην ευδαιμονία εννοείται κάτι που δεν το πετυχαίνει ο άνθρωπος από μόνος του, αλλά κάτι που, για να το αποκτήσει, πρέπει να το ζητήσει με προσευχή από τον θεό.	«ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων» (δαίμων για τον άνθρωπο δεν είναι παρά ο χαρακτήρας του).	i.       «εὐδαιμονίη ψυχῆς καὶ κακοδαιμονίη» («είναι υπόθεση της ψυχής η ευδαιμονία και η κακοδαιμονία») ii.       «εὐδαιμονίη οὐκ ἐν βοσκήμασι οἰκεῖ οὐδὲ ἐν χρυσῷ· ψυχὴ οἰκητήριον δαίμονος» =«η ευδαιμονία δεν έχει να κάνει με τα πλούσια κοπάδια και με το χρυσάφι· η ψυχή είναι η κατοικία του δαίμονος — με την ψυχή έχει να κάνει ο δαίμων (δηλαδή η ευδαιμονία και η κακοδαιμονία)».	«ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνέρ­γειά τις κατ' ἀρετὴν τελείαν». ·           Επομένως, κατά τον Αριστοτέλη, η ευδαιμονία του ανθρώπου είναι ενέργεια, όχι κατάσταση, και, πάντως, ενέργεια της ψυχής του, με τους κανό­νες της τέλειας αρετής. ·           Το τελευταίο μέρος του ορισμού αυτού δείχνει καθαρά τη βαθιά πίστη του Αριστο­τέλη πως την ευδαιμονία τους οι άνθρωποι μόνο με την κατάκτηση της αρετής μπορούν τελικά να την εξασφαλίσουν. Αυτός ήταν και ο λόγος που ο Αριστοτέλης α­ναζήτησε με πολλή επιμονή, αλλά και με πολύ ρεαλισμό τον ορι­σμό της αρετής· ·           στην πραγματικότητα τα Ηθικά Νικομάχεια είναι, σχεδόν στο σύνολό τους, μια διεξοδικότατη διερεύνηση του ενδιαφέροντος αυτού θέματος.
	Συνέπεια των θέσεων του Ηράκλειτου και του Δημόκριτου:  Αυτό ακριβώς που ο άνθρωπος περιμένει από τον δαίμονα, από το θείον, το έχει, στην πραγματικότητα, μέσα στον ίδιο τον εαυτό του· με άλλα λόγια: όλοι οι άνθρωποι επιζητούν την ευδαιμονία, μόνο όμως από τις δικές τους πράξεις εξαρτάται αν θα φτάσουν κάποτε ή όχι σ' αυτήν.

Η διμερής διαίρεση της ψυχής

Πριν από όλα όμως ο Αριστοτέλης χρειαζόταν να κάνει μια σημαντικότατη διά­κριση. Η ψυχή του αν­θρώπου, είπε ο Αριστοτέλης, αποτελείται κατ' αρχήν από δύο μέρη:

1)      από το λόγον ἔχον μέρος

2)      από το ἄλογον

è Ο άνθρωπος ως ζωντανός οργανισμός λειτουργεί με δύο τρόπους:

α) με βάση τη λογική του,

β) με τρόπους που δεν έχουν καμιά απολύτως σχέση με το λογικό του.

Η τριμερής διαίρεση της ψυχής

Η αρχική όμως αυτή διμερής "διαίρεση" κατέληξε σε μια τριμερή "διαίρεση", αφού ο Αριστοτέλης διέκρινε τελικά

μέρη της ψυχής	σχέση τους με την αρετή
λόγον ἔχον	έχει σχέση με τις διανοητικές μας αρετές (π.χ. σοφία, φρό­νηση)
ἐπιθυμητικόν	μετέχει και του ἀλόγου και του λόγον ἔχοντος μέρους της ψυχής· έχει σχέση με τις αρετές που περιγράφουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου (ηθικές αρετές)
ἄλογον	δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με την αρετή - έχει σχέση με τη διατροφή και την αύξηση του ανθρώπινου οργανισμού

è Έτσι, ο Αριστοτέλης κατέληξε να διακρίνει τις ανθρώπινες αρετές σε ηθικές και διανοητικές.

a Στο Β’ βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων ο λόγος είναι αποκλειστικά για τις ηθικές αρετές.

v Ερωτήσεις Αξιολόγησης

1. Πού οφείλουν το όνομά τους τα Ηθικά Νικομάχεια και ποιο θέμα εξετάζει διεξοδικά ο φιλόσοφος στο Α’ βιβλίο του έργου;

2. Ποια ερωτήματα απασχόλησαν τους στοχαστές της πνευματικής παράδοσης στην οποία εντάσσεται ο Αριστοτέλης με την πραγματεία του Ἠθικὰ Νικομάχεια; Να δώσετε τους νέους όρους, που χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά στις συζητήσεις και τις πνευματικές αναζητήσεις αυτής της εποχής, και να εξηγήσετε το περιεχόμενο καθενός ανάλογα με τον εισηγητή του.

3. Ποια ήταν η αρχική σημασία του όρου «ευδαιμονία» και ποιο νόημα είχε ο όρος για τον Ηράκλειτο και τον Δημόκριτο;

4. Από ποιες ιδέες επηρεάστηκε ο Αριστοτέλης σχετικά με την ευδαιμονία και πώς όρισε ο ίδιος την έννοια αυτή;

5. Να γράψετε αναλυτικά τη συλλογιστική διαδικασία που ακολούθησε ο Αριστοτέλης για να καταλήξει στη διάκριση των αρετών σε διανοητικές και ηθικές.

6. Να δώσετε την τριμερή διαίρεση της ψυχής, στην οποία κατέληξε ο Αριστοτέλης στο Α΄ βιβλίο των Ἠθικῶν Νικομαχείων, και να δείξετε τη σχέση της με τη διάκριση των ανθρώπινων αρετών σε ηθικές και διανοητικές.

7. Ποια θέματα απασχολούν τον Αριστοτέλη στο Α΄ και το Β΄ βιβλίο των Ἠθικῶν Νικομαχείων; 

Επιμέλεια: Χαρίδημος Ξενικάκης