Ηθικά Νικομάχεια: ΕΝΟΤΗΤΑ 4

Σε όλες τις περιστάσεις της (καθημερινής) ζωής μας διαπιστώνεται η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής

Οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει· πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι, πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶ ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί. Ὁμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰς ὀργάς· οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι, οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί. Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται. ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι· κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰς ἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις. Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι, ἀλλὰ πάμπολυ, μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν.

v ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ

Οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει· πράττοντες γὰρ  τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους  γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι, πράττοντες δὲ  τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς  καὶ ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί. Ὁμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰς ὀργάς· οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ' ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι, οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί. Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν  αἱ ἕξεις γίνονται. Διὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι· κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰς ἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις.  Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει  τὸ οὕτως ἢ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι, ἀλλὰ πάμπολυ, μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν.

Το ίδιο, λοιπόν, συμβαίνει και με τις αρετές· δηλαδή, κάνοντας όσα συμβαίνουν στη συναλλαγή μας με τους άλλους ανθρώπους, γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, ενώ κάνοντας  όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου, και συνηθίζοντας να αισθανόμαστε φόβο ή θάρρος, άλλοι γινόμαστε ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο, βέβαια, συμβαίνει και με όσα έχουν σχέση με τις (σωματικές)επιθυμίες   και με την οργή· δηλαδή, άλλοι μεν γίνονται σώφρονες και πράοι, ενώ άλλοι γίνονται ακόλαστοι και οργίλοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται σ’ αυτά  με αυτόν το συγκεκριμένο τρόπο, ενώ οι άλλοι με το να συμπεριφέρονται με τον αντίθετο τρόπο. Και μ’ ένα λόγο, λοιπόν,  από όμοιες ενέργειες διαμορφώνονται οι «έξεις» (τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας). Γι’ αυτό πρέπει να προσδίδουμε στις ενέργειές μας μια ορισμένη ποιότητα· γιατί σύμφωνα με τις διαφορές αυτών ακολουθούν και οι «έξεις» (τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας). Δεν έχει, λοιπόν, μικρή σημασία το να αποκτά κανείς αυτήν ή την άλλη συνήθεια από την πιο μικρή ηλικία, αλλά έχει πολύ μεγάλη σημασία, ή μάλλον σημαίνει το παν.

v Νοηματικοί Άξονες

·    Ό, τι συμβαίνει με τις τέχνες συμβαίνει και με τις αρετές: αποκτάμε τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας («ἕξεις») ανάλογα με τις πράξεις μας.

·   Μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ανάλογα με τις πράξεις:

1. δίκαιοι - άδικοι (στις σχέσεις με τους άλλους)

2. ανδρείοι - δειλοί (σε όσα προξενούν φόβο)

3. σώφρονες - ακόλαστοι (στις επιθυμίες)

4. πράοι - οργίλοι (στην οργή)

·   Τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας («ἕξεις») έχουν διαφορές ανάλογες με τις διαφορές των αντίστοιχων πράξεων.

·    Ο εθισμός από την πολύ μικρή ηλικία έχει μοναδική παιδαγωγι­κή σημασία.

v   Ερμηνευτική Προσέγγιση

Σύνδεση με την προηγούμενη ενότητα

Στην προηγούμενη ενότητα διατυπώθηκε η άποψη ότι η ηθική αρε­τή έρχεται μετά την πράξη και εξαρτάται από τον καλό εθισμό. Για την ενίσχυση της θέσης δόθηκαν παραδείγματα με τους τεχνίτες (α­νάλογα με τη σωστή ή όχι σωστή εξάσκηση γίνονται καλοί ή όχι καλοί τεχνίτες) και τώρα έρχεται η σειρά της εφαρμογής της θέσης σε συγκεκριμένες αρετές, για να καταδειχτεί η μεγάλη αξία της ηθι­κής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής. Ο φιλόσοφος τώρα ασχολείται αποκλειστικά με τις ηθικές αρετές και αξιοποιώντας τα προηγούμενα συμπεράσματα επιχειρεί να τονίσει τη βαρύ­νουσα σημασία της ποιότητας των ενεργειών, από τη συστηματική επανάλη­ψη των οποίων θα εξαρτηθεί και η αρνητική ή θετική διάσταση των μόνιμων χα­ρακτηριστικών που θα αποκτήσει ο άνθρωπος.

Οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν

Η μέθοδος της αναλογίας και η κυκλικά εμπλουτισμένη επαναφορά που παρατηρήθηκε στη 2η ενότητα απλώνεται τώρα σε μεγαλύτερη έκταση συμπε­ριλαμβάνοντας την 3η και 4η. Στην 3η ενότητα από τη συνοπτική αναφορά στη γέννηση και τη φθορά των αρετών ο φιλόσοφος είχε περάσει στην αναλυτική εξέταση της λειτουργίας των τεχνών μέσω παραδειγμάτων και στην εξαγωγή του συμπεράσματος ότι σημαντικός παράγοντας για το καλό ή το κακό αποτέλεσμα είναι ο δάσκαλος.

Η επαναφορά στις αρετές και η αναλογική με τις τέχνες λει­τουργία τους επιτυγχάνεται στην 4η ενότητα μέσω:

α) του ομοιωματικού επιρρή­ματος «οὕτω» (δηλώνει αναλογία)

β) με τη συνοδεία του συμπερασματικού συνδέσμου «δή» (δηλώνει την εισαγωγή του συμπεράσματος),

γ) του προ­σθετικού στον εμπρόθετο προσδιορισμό «ἐπὶ τῶν ἀρετῶν» συνδέσμου «καί»

δ) της επανάληψης του ρήματος «ἔχει» που επίσης χρησιμοποιήθηκε προη­γουμένως στην περίφραση «οὕτως εἶχεν», για να δηλωθεί η πραγματική κατά­σταση.

è Ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί σ’ αυτή την ενότητα αναλογικό συλλογισμό: όπως για την εκμάθηση των τεχνών είναι απαραίτητος ο εθισμός σε κατάλληλες ενέργειες, έτσι και για την κατάκτηση των ηθικών αρετών έχει σημασία η επανάληψη ίδιων πράξεων («ὁμοίων ἐνεργειῶν»). 

Πράττοντες γὰρ ... οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί.

Αμέσως μετά την αναφορά της αναλογικής σχέσης των αρετών με τις τέχνες, ο Αριστοτέλης παρουσιάζει συγκεκριμένα παραδείγματα ηθικών αρετών, προκειμένου να δώσει μια σφαιρική και εμπε­ριστατωμένη εικόνα για τη λειτουργία τους. Στη 2η ενότητα τα πα­ραδείγματα των ηθικών αρετών σχετίζονταν με τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη και τη γενναιότητα και ο στόχος ήταν να αναδείξει την παντοδυναμία του ἔθους στη διαμόρφωση τους. Στην προκείμενη ενότητα οι ίδιες αρετές επανεξετάζονται με την προσθήκη μιας νέας, της πραότητας. Η βασική διαπίστωση σ' αυτή τη διδακτική ενότητα είναι ότι στις διάφορες περιπτώσεις της καθημερινής ζωής αποκτάμε ή όχι ηθι­κές αρετές ανάλογα με τη στάση μας, με τη συμπεριφορά μας, με τις πράξεις μας (παρατηρούμε ότι σ' αυτό το απόσπασμα γίνεται αναφορά όχι μόνο σε αρετές αλλά και στα αντίθετα τους, κα­θώς δίνονται ενδεικτικά τέσσερα αντιθετικά ζεύγη). Ανάλογα, λοι­πόν, με τη συμπεριφορά μας στις διάφορες περιπτώσεις της καθημε­ρινής ζωής, οι άνθρωποι γινόμαστε:

1.       στις σχέσεις μας:                                         α) δίκαιοι       ή          β) άδικοι

2.       σε όσα έχουν το στοιχείο του φόβου:           α) ανδρείοι     ή          β) δειλοί

3.       στις επιθυμίες:                                            α) σώφρονες  ή          β) ακόλαστοι

4.       στην οργή:                                                                α) πράοι         ή          β) όργίλοι

ü  Στην παρουσίαση αυτών των παραδειγμάτων κυριαρχεί το σχήμα από κοινού:
«γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι … οἳ δὲ δειλοὶ (γινόμεθα)»
«οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι (γίνονται)»
«οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶ (ἀναστρέφεσθαι)»

Τα νέα στοιχεία στα παραδείγματα

Η παράλληλη παράθεση των ενοτήτων 2 και 4 αποδίδει με σαφήνεια την κοινή τους βάση και τα επιπρόσθετα στοιχεία (2η ενότητα: «τὰ δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα», 4η ενότητα: «πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ  δὲ ἄδικοι»). Τα επιπρόσθετα στοιχεία των παραδειγμάτων της 4^ης ενότητας σε σχέση με τη 2^η είναι:

α) Το επικοινωνιακό πλαίσιο στο οποίο εντάσσει την ανθρώπινη συμπεριφο­ρά και εντός του οποίου διερευνά τη λειτουργία της κάθε αρετής. Προσδιορίζει, έτσι, το πεδίο δράσης και συνδέει την ανάπτυξη κάθε αρετής με συγκεκριμένη κατηγορία των ανθρωπίνων σχέσεων:

1. «τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους»,

2. «τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς»,

3. «τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας

4. «τὰ περὶ τὰς ὀργάς».

β) Η διττή πιθανότητα τελικής κατάληξης (π.χ. «οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι»), αφού το επιτυχημένο αποτέλεσμα θα κάνει τον άνθρωπο κάτοχο της αρετής, ενώ το αποτυχημένο θα τον οδηγήσει στην κακί­α, στο αντίθετο, δηλαδή, άκρο της αρετής. Με άλλα λόγια, δύο είναι οι τρόποι με τους οποίους συμπεριφερόμαστε στους διάφορους τομείς ή στις διάφορες πε­ριπτώσεις της καθημερινής ζωής (όπως στις σχέσεις μεταξύ μας, σε όσα έχουν το στοιχείο του φόβου, στις επιθυμίες, στις οργές): με τον ένα τρόπο αποκτάμε αρετές (γινόμαστε δίκαιοι, ἀνδρείοι, σώφρονες, πρᾶοι κτλ), με τον άλλον όμως όχι (γινόμαστε ἄδικοι, δειλοί, ἀκόλαστοι, ὀργίλοι κτλ). Η επιτυχία ή η αποτυχία εξαρτάται από την ποιότητα των πράξεων.

_ Αυτή η διάκριση της στάσης σε δύο τρόπους εκφράζεται στο κείμενο χαρακτηριστικά με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη (το ζεύγος των συνδέσμων «μέν» - «δέ» το βρίσκουμε στο κείμενο τέσσερις φορές) και με τα δύο «οὑτωσί» («οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ≠ οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶ»).

πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι ... οἳ δὲ ἄδικοι

Η αρετή της δικαιοσύνης διερευνάται στο πλαίσιο των κοινωνικών σχέσε­ων («τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους»), στις οποίες ο πολίτης εκτίθεται σε καθημερινή βάση. Πρόκειται για τις δραστηριότητες εκείνες που κατά κύριο λόγο οδηγούν στη συνειδητοποίηση του πολίτη ότι ανήκει ως οργανικό μέλος σε μια ευρύτερη ομάδα, στις σχέσεις της οποίας βασικό χαρακτηριστικό που αναδύεται είναι η σύγκρουση ανάμεσα στο προσωπικό όφελος και το κοινωνικό συμφέρον. Η επιλογή των πράξεων με τη μία ή την άλλη ιδεολογική κατεύθυνση θα οδηγήσει αντίστοιχα προς τη δια­μόρφωση της αρετής της δικαιοσύνης ή προς το αντίθετο άκρο της αδικίας. Η αντιθετική διάταξη των εννοιών αυτών τονίζεται με τη χρήση των αντιθετικών συνδέσμων «μέν»-«δέ». Με την αναφορά σε αυτό το κοινωνικό πλαίσιο δράσης ο Αριστοτέλης δίνει έμφαση στην κοινωνική διάσταση των ηθι­κών αρετών συμπληρώνοντας έτσι την πολιτική διάσταση που είχε προβάλ­ει στην προηγούμενη ενότητα.

πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς ... οἳ δὲ δειλοί.

Το δεύτερο παράδειγμα αναφέρεται στην αρετή της γενναιότητας και στην αντίθετη ελλειπτική της έννοια, τη δειλία, με την οποία από κοινού παρουσιάζονται ως οι δύο πιθανές εκβάσεις της συνήθους συμπεριφοράς που εκδηλώνουμε σε συγκεκριμένες καταστάσεις («οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί»). Το πεδίο δράσης («τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς») είναι γενικευμένο, ώστε να περιλαμβάνει όλες εκείνες τις καταστάσεις που εμπεριέχουν το στοιχείο του κινδύνου, είτε πρόκειται για πολεμικές καταστάσεις είτε για περιπτώσεις που καλείται ο πολίτης να αντιμετωπίσει στον ευρύ­τερο κοινωνικό χώρο.

ü  Η χρήση των ρημάτων και των ρηματικών τύπων είναι σκόπιμα επιλεγ­μένη στα δύο παραδείγματα, της δικαιοσύνης και της ανδρείας.

α) Οι μετο­χές «πράττοντες» παραπέμπουν στην πράξη που επιλέγεται,

β) η μετοχή «ἐθιζόμενοι» στην επανάληψη της πράξης

γ) το ρήμα «γινόμεθα» στην πα­γίωση της αρετής.

Ὁμοίως δὲ καὶ ... ἐκ τοῦ οὑτωσί.

Στη συνέχεια, αναλογικά με τις δύο παραπάνω περιπτώσεις («ὁμοίως»), παρουσιάζονται οι αρετές της σωφροσύνης και της πραότητας (= ηρεμία, ηπιότητα), συνοδευόμενες από τις αντίθετες κακίες, την ακολασία και την οργιλότητα αντίστοιχα. Εδώ όμως έχουμε ενοποιημένη παρουσίαση, όπου εναλ­λάσσονται τα πεδία δράσης («τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας καὶ τὰ περὶ τὰς ὀργάς») με τις αρετές («οἳ μὲν σώφρονες καὶ πρᾶοι») και τις κακίες («οἳ μὲν ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι»).

ü  Σχήμα υπερβατό: «ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει»

Για την κατανόηση του κειμένου πρέπει να προσέξουμε  ότι:

              i.      οι χαρακτηρισμοί σώφρονες και ακόλαστοι συσχετίζονται με τη λέξη τὰς ἐπιθυμίας

           ii.      οι πρᾶοι και ὀργίλοι με τη λέξη τὰς ὀργάς

         iii.      το ουδέτερο της επαναληπτικής αντωνυμίας «ἐν αὐτοῖς» μαζί με τους προσδιορισμούς «ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἀναστρέφεσθαι» και «ἐκ τοῦ οὑτωσὶ» αναφέρεται στα «περὶ τὰς ἐπιθυμίας καὶ περὶ τὰς ὀργάς»· το πρώτο «οὑτωσί» αναφέρεται στο ζεύγος «σώφρονες καὶ πρᾶοι» (ηθική συμπεριφορά) και το δεύτερο στο «ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι» (ανήθικη συμπεριφορά).

α) Η σωφροσύνη και η ακολασία προκύπτουν από τη στάση που το κάθε άτομο θα τηρήσει απέναντι στις ηδονές. Απέχοντας συστηματικά από τις ηδονές θα οδηγηθεί στη σωφροσύνη («οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι»), ενώ στην ακολασία ενδίδοντας στις προ­κλήσεις και αδυνατώντας να χαλιναγωγήσει τις επιθυμίες του («οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί»).

β) Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και για την πραότητα και την οργιλότητα, όταν το άτομο αντιμετωπίζει καταστάσεις ικανές να προκαλέσουν την οργή και τη συναισθηματική έκρηξη. Όταν ελέγχει την οργή του και την έκ­φραση των συναισθημάτων του, οδηγείται στην πραότητα, ενώ, όταν αδυνα­τεί να τα ελέγξει με τη λογική του και οι σχέσεις του με τους άλλους ανθρώ­πους φτάνουν σε οριακό σημείο, οδηγείται στην οργιλότητα.

Καὶ ἑνὶ δὴ ...  αἱ ἕξεις γίνονται

Όλα, λοιπόν, τα παραπάνω οδηγούν  στο συμπέρασμα ότι: όχι μόνο οι αρε­τές αλλά γενικά όλα τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας (ἕξεις) δια­μορφώνονται με όμοιους τρόπους συμπεριφοράς, διαμορφώνο­νται, δηλαδή,  ανάλογα με αυτούς.

Ωστόσο, όπως διαβάζουμε αλλού στα Ηθικά Νικομάχεια, συμβαίνει και το αντίστροφο: οι ἕξεις γίνονται η πηγή των αντίστοιχων ε­νεργειών, και έτσι δημιουργείται ένας κύκλος. Ας πάρουμε ως παράδειγμα την αν­δρεία: συνηθίζοντας να περιφρονούμε τους κινδύνους γινόμαστε ανδρείοι, και, αφού γίνουμε ανδρείοι, μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμη καλύτερα αυτά που προκα­λούν φόβο.

Το «προσεχές γένος» της αρετής

Ο Αριστοτέλης επιχειρεί να αξιοποιήσει τα συμπεράσματα που προέκυ­ψαν προς όφελος του απώτερου στόχου του, του ορισμού της αρετής, δίνο­ντας κάποιες συντεταγμένες που οδηγούν στον προσδιορισμό της. Η απόπει­ρα αυτή του Αριστοτέλη γίνεται ορατή και από τη φράση «ἑνὶ λόγῳ», η οποία δηλώνει την προσπάθεια συνοπτικής διατύπωσης, βασικό χαρακτηριστικό του ορισμού μιας έννοιας.

Η α­ρετή είναι «ἕξις», παγιωμένη, δηλαδή, συνήθεια που οδηγεί στη διαμόρφωση ενός μόνιμου στοιχείου του χαρακτήρα μας. Η διαμόρφωση της «ἕξεως» αποτελεί κομβικό σημείο στη διαδικασία απόκτησης της αρετής και καθορισμού της συμπεριφοράς μας με βάση αυτήν. Δηλαδή, συνηθίζουμε να προβαίνουμε σε κάποιες ενέργειες με παρόμοια χαρακτηριστικά («ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν») κι, έτσι, σταδιακά το «ἔθος» γίνεται «ἕξις», παγιώνεται συγκεκριμένος τρόπος δρά­σης, μονιμοποιείται η ιδιότητα, και αυθόρμητα πλέον και αβίαστα σαν να πρό­κειται για μια φυσική ιδιότητα λειτουργούμε σε παρόμοιες καταστάσεις με ανάλογο τρόπο.  

Ο Αριστοτέλης κάνει, λοιπόν, το πρώτο και ουσιαστικό βήμα, σύμφωνα με τη μεθοδολογία που ακολουθεί, στην προσπάθεια του να ορίσει την αρετή: την εντάσσει στην ευρύτερη κατη­γορία των «ἕξεων» και προσδιορίζει έτσι «τὸ προσεχὲς γένος» της κατά τα λεγόμενα του. Απομένει η ανάδειξη του ιδιαίτερου χαρακτηριστικού της που ξεχωρίζει την αρετή από τα υπόλοιπα της κατηγορίας των «ἕξεων».

Ο όρος «ἕξις»

Η λέξη ἕξις παράγεται από το θέμα του ρήματος ἔχω (μέλλ.: ἕξω α­πό το θέμα σεχ- < hεχ-)  + παραγωγική κατάληξη -σις, η οποία δηλώνει ενέργεια.

¦ Αρχική σημασία της λέξης είναι το να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει (πβ. τη γνωστή φράση ἕξις δευτέρα φύσις = η ιδιό­τητα που αποκτήθηκε με τον εθισμό είναι μόνιμη και σταθερή, σαν να υπάρχει από τη φύση).

¦ Για τον Αριστοτέλη η λέξη απέκτησε ηθικό περιεχόμενο: είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, που αποκτώνται με την επίμονη άσκηση και επανάληψη κάποιων ενεργειών. Οι «ἕξεις» είναι ένα από τα τρία «γινόμενα ἐν τῇ ψυχῇ». Τα άλλα δύο είναι τα πάθη και οι δυνάμεις. Πάθη (πχ. επιθυμία, οργή, φόβος, χαρά, φιλία, μίσος) είναι όσα έχουν ως αποτέλεσμα την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια. Οι δυνάμεις είναι οι δυνατότητες συμμετοχής στα πάθη, οι οποίες δεν αρκούν από μόνες τους για να χαρακτηριστεί κάποιος καλός ή κακός.

¦ Σήμερα η λέξη έχει αποκτήσει ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια ως αποτέλεσμα επανάληψης, μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου παράγοντα.

Η χρήση των ρηματικών τύπων

Ο Αριστοτέλης επισωρεύει ρηματικούς τύπους σε ενεστώτα, οι οποίοι δηλώνουν τη συχνή επανάληψη ε­νέργειας που βρίσκεται σε εξέλιξη:

1)        το ρήμα «γίνονται» (που χρησιμοποιείται σε δύο περιβάλλοντα: α) «οἳ μὲν σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται» και β) «αἱ ἕξεις γίνονται») και ο τύπος «γινόμεθα»

2)        οι μετοχές «πράττοντες» και «ἐθιζόμενοι»

Επομένως, και αυτές οι λέξεις δηλώνουν το βαθμιαίο τρόπο απόκτησης της αρετής, εφόσον οι έξεις δεν είναι εκ φύσεως, αλλά α­ποτελέσματα κάποιων ενεργειών.

Διὸ δεῖ ... ἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις

Με βάση τα παραπάνω αποκτά, βέβαια, καθοριστικό πλέον ρόλο το είδος των ενεργειών που επιλέγονται, γιατί ανάλογα με την ποιότητα των ενερ­γειών θα καθοριστεί και ο χαρακτήρας των «ἕξεων» («κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰς ἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις») και, τελικά, η ποιότητα της συμπεριφοράς μας. Επειδή οι «ἕξεις» είναι μόνιμα και δύσκολα αναστρέψιμα γνωρίσματα, πρέπει να δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στο είδος και την ποιότητα των ενεργειών που επιλέγου­με σε σχέση με το στόχο που επιδιώκουμε να πε­τύχουμε («διὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι»).

Όμως, η συνεχώς επαναλαμβανόμενη αναφορά στην ποιότητα των ενερ­γειών καθιστά την έννοια της ποιότητας αφηρημένη. Έχουν αναφερθεί οι φορείς των ποιοτικών ενεργειών (νομοθέ­της, παιδεία, αγωγή), ο σκοπός τους (διαμόρφωση αγαθών πολιτών), απομέ­νει όμως η βαθύτερη ουσία τους, που θα τους δώσει οντότητα και θα τις κά­νει ορατές και αναγνωρίσιμες από τους πολίτες. Την απάντηση περί της ου­σίας των ενεργειών ο Αριστοτέλης την δίνει σε κάποιο άλλο σημείο των «Η­θικών Νικομαχείων», αναφέροντας ότι «ἡ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις ἀρετή ἐστίν» (= αρετή είναι η έξη που ενσωματώνει την έννοια του ορθού λόγου). Ο «ορθός λόγος» πρέπει να διαπερνά το σώμα των ενερ­γειών και να τούς δίνει υπόσταση και αναγνωρισιμότητα.

ü Η χρήση του ρήματος «δεῖ» δεν αναφέρεται τόσο στην εσωτερική αναγκαιότητα ποιοτικής αναβάθμισης του εαυτού μας όσο στην κοινωνική αναγκαιότητα διαμόρφωσης πολιτών ικανών να προσφέρουν και να οδηγήσουν την κοινωνία σε ανώτερο στάδιο επιπέδου ζωής (κοινωνική διάσταση ηθικής αρετής)

Οὐ μικρὸν ... τὸ πᾶν

Σ' αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης βρί­σκει την ευκαιρία να αναφερθεί στην παιδαγωγική αξία του εθι­σμού: στην αξία, δηλαδή, που αυτός έχει για την αγωγή του ατό­μου (είτε στον προσωπικό είτε στο δημόσιο βίο του). Προσθέτει, λοιπόν, την αναγκαιότητα να κατευθυνθούν οι πολίτες προς τις ενάρετες πράξεις από την παιδική τους ηλικία («εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι»), θυμίζοντας τις απόψεις του δασκάλου του, Πλάτωνα, σχετικά με τη σημασία της αγωγής κατά την ηλικία αυτή.

Και στον Πλάτωνα συναντούμε την ίδια διδασκα­λία: «ἐμφύεται πᾶσι... τὸ πᾶν ἦθος διὰ ἔθος». Λέει, μάλιστα, ο Πλάτωνας ότι ο άν­θρωπος μπορεί να αποκτήσει κάποια ψυχικά χαρακτηριστικά ήδη από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξης του.

Με άλλα λόγια, εφόσον οι ενέργειες, προς τις οποίες στρέφονται οι άνθρωποι, οδη­γούν με την επανάληψη τους στη διαμόρφωση ἕξεως, μόνιμης και δύσκολα αναστρέψιμης, δηλαδή, στάσης απέναντι σε παρόμοιες καταστάσεις, είναι λο­γικό το ενδιαφέρον να στρέφεται σ' αυτήν την ηλικία, κατά την οποία ο άν­θρωπος, δεχόμενος τα πρώτα μηνύματα από το στενό ή ευρύτερο περιβάλλον του, συνηθίζει να λειτουργεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε διάφορες περι­πτώσεις. Άλλωστε, η εκπαίδευση είναι κατεξοχήν κοινωνική λειτουργία, που αναλαμβάνει μέσω του κατάλληλου εθισμού από την πιο μικρή ηλικία («εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι») να εντάξει το νεαρό άτομο στο κοινωνικό σύνολο.

ü  Για να τονίσει την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού για τη διαπαι­δαγώγηση των παιδιών ως προς την απόκτηση ηθικών αρετών, πα­ρεκκλίνοντας από την πάγια λιτότητα του λόγου του, χρησιμοποιεί συσσωρευτικά τα ακόλουθα εκφραστικά μέσα:

α) σχήμα άρσης και θέσης: οὐ μικρόν, ἀλλὰ πάμπολυ (αν δεν υπήρχε ο «ἀλλά», θα είχαμε σχήμα λιτότητας με το «οὐ μι­κρόν»)·

β) σχήμα  υπερβολής:τὸ πᾶν

γ) κλιμάκωση με προϊούσα σημασιολογική ένταση του επιρρηματικού προσδιορισμού: οὐ μικρόν - πάμπολυ —τὸ πᾶν

δ) σχήμα επιδιόρθωσης: πάμπολυ, μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν

ε) ετυμολογικό σχήμα / παρονομασία: πάμπολυ, πᾶν

ü  Επειδή τα παιδιά έ­χουν την ικανότητα να αφομοιώνουν γρήγορα τα μηνύματα του περιβάλλο­ντος και να μιμούνται πρότυπα συμπεριφοράς, ο Αριστοτέλης θεωρεί καθοριστικό παράγοντα της μετέπειτα στάσης τους την ποιότητα αυτών των μηνυμάτων, των προτύπων και των ενεργειών που τους υποδεικνύονται. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης φτάνει στο ακραίο σημείο να θεωρήσει ότι ο εθισμός είναι τό παν για την ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων, παραμερίζοντας την αξία άλλων παραγόντων, όπως είναι λ.χ. το παράδειγμα.

Σε γενικές γραμμές, οι παιδαγωγικές αυτές αντιλήψεις του Αριστοτέλη συμφωνούν με τις σύγχρονες και φαίνεται ότι έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης αντίληψης για την αγωγή.

Ο κοινωνικός χαρακτήρας της αρετής

Στο κείμενο η κοινωνική διάσταση τής ηθικής αρετής δηλώνεται:

1) Με τις τέσσερις περιστάσεις τής καθημερινής κοινωνικής ζωής, στο πλαίσιο των οποίων κατακτώνται οι ἕξεις («τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους», «τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς», «τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας «τὰ περὶ τὰς ὀργάς»)

2) Με τη χρήση του ρήματος «δεῖ» («διὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιάς ἀποδιδόναι»), το οποίο αναφέρεται στην κοινωνική αναγκαιότητα διαμόρφωσης πολιτών ικανών να προσφέρουν και να οδηγήσουν την κοινωνία σε ανώτερο στάδιο επιπέδου ζωής

3) Με την έμμεση αναφορά στην αγωγή από μικρή ηλικία («οὐ μικρόν οὖν … τὸ πᾶν»), η οποία αποτελεί κοινωνική λειτουργία (όπως θα δηλωθεί σαφέστερα στην ενότητα 5η).

Η ηθική αρετή κατά τον Αριστοτέλη νοείται ως κοινωνική αρετή με την ευρύτερη έννοια, συμπεριλαμβάνοντας και την κοινωνική και την πολιτική της διά­σταση. Η διαλεκτική και αναγκαία σχέση ανάμεσα στο άτομο και την κοινω­νία και το γεγονός ότι η ηθική πράξη, με την οποία φτάνουμε στην αρετή, α­ποτελεί μέρος του κοινωνικού «γίγνεσθαι» δεν αφήνει καμία αμφιβολία ότι η ηθική αρετή δεν μπορεί να νοηθεί ως μια μεταφυσική, ιδεολογικοποιημένη και υπεράνω της κοινωνικής πραγματικότητας έννοια, αλλά άμεσα συνδεδε­μένη και πηγάζουσα απ' αυτήν την πραγματικότητα. Η επιλογή ηθικής πρά­ξης και αρετής είναι στην ουσία επιλογή κοινωνικού ρόλου και ενεργητικής παρέμβασης στο κοινωνικό «γίγνεσθαι». Η κοινωνία είναι, άλλωστε, αυτή που θα κρίνει και θα αξιολογήσει ποια πράξη ή ποιος άνθρωπος είναι ηθικός[1].

Σύγκριση Ἠθικῶν Νικομαχείων -Ἐπιταφίου

Η φράση εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι θυμίζει μια φρά­ση από τον Επιτάφιο του Περικλή (Θουκυδίδη, Ιστοριών II 39, 1), ο οποίος ανα­φέρει για τους Λακεδαιμόνιους ότι «ἐπιπόνῳ ἀσκήσει εὐθὺς νέοι ὄντες τὸ ἀνδρεῖον μετέρχονται» («απ’τα μικρά τους χρόνια υποβάλλονται στην πιο σκληρή εκγύμναση»). Με τη φράση αυτή ο Περικλής επικρίνει τον τρόπο της στρατιωτικής αγωγής των νέων της Σπάρτης, οι οποίοι από πολύ μικρή ηλικία εκπαιδεύονταν συνεχώς με επίπονες στρατιωτικές ασκήσεις· γινόταν έτσι προσπάθεια να αποκτή­σουν τα παιδιά από τη μικρή τους ακόμη ηλικία ιδιότητες που έχει ένας άντρας. Αντίθετα, σύμφωνα πάντα με τον Περικλή, τους Αθηναίους δεν τους ενδιέφερε γε­νικά τι θα συμβεί πριν από την ώρα της μάχης ούτε πόσο σκληρή θα είναι η στρα­τιωτική εκπαίδευση των αντρών, αλλά πόσο υψηλό αγωνιστικό φρόνημα θα έ­χουν την ώρα της μάχης. Και αυτό το πετύχαιναν στον ίδιο βαθμό με τους αντιπά­λους, με στρατιωτική αγωγή τέτοια, που δεν τους στερούσε τις χαρές και τις απο­λαύσεις της ζωής.

Είναι φανερό, λοιπόν, ότι ο Αριστοτέλης ως προς την αγωγή των νέων (τουλάχιστον για την απόκτηση της αρετής της ανδρείας) δε συμφωνεί με τις απόψεις των Αθη­ναίων, αλλά με το σύστημα αγωγής των Σπαρτιατών στα ακόλουθα βασικά σημεί­α:

α) η αγωγή πρέπει να αρχίζει από πολύ μικρή ηλικία («εὐθυς ἐκ νέων» – «εὐθὺς νέ­οι ὄντες») β) η αγωγή πρέπει να στηρίζεται στην άσκηση και στον εθισμό («ἐθί­ζεσθαι» - «ἐπιπόνῳ ἀσκήσει»).

ü  βλ. ενότητα 7^η από τον Πρωταγόρα και ενότητα 20ή από τα Πολιτικά, και κυρίως το σχόλιο «περὶ παιδείας».

v ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ-ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ

	Παράγωγα	Συνώνυμα	Αντώνυμα
φοβοῦμαι	φόβος, φόβητρο, φοβία, άφοβος, έμφοβος, φοβερός, επίφο­βος, φοβερίζω, φοβέρα	δέδοικα, ὀκνῶ, πτήσσω, ὀρρωδῶ	θαρρῶ, τολμῶ, θαρρύνω
θαρρέω -ῶ	θάρρος, θράσος, θαρραλέος, θαρρετός, ευθαρσής, ευθαρ­σώς, ενθαρρύνω, αποθαρρύνω, εν-, αποθαρρυντικός	εὐθαρσῶ, τολμῶ, καρτερῶ, ἐπιρρώνυμαι	δέδοικα, φοβοῦμαι, ὀκνῶ
στρέφω	στροφή, στρέμμα, στρέψη, (ανα-)στρέψιμος, στρόφιγγα, στρόβιλος, στροβιλίζω, στροβιλισμός, (έξω-, εσω-)στρεφής, ανεπιστρεπτί (= επίρρ.: χωρίς επιστροφή), στρεβλός, στρα­βός, στραβώνω, στραβίζω, στραβισμός	κλίνω, τρέπω	ἐῶ, εὐθύνω
δίδωμι	δόση, (δια-, επί-, μετά-)δοση, δώρο, εκδοτήριο, επιδοτήριο, δότης, (προ-, εκ-)δότης, (παρα)δοτός, παραδοτέος, έκδοτος, ανεπίδοτος, ανέκδοτος, δωσίλογος, δωσίδικος	δωροῦμαι, παρέχω, προσφέρω, ἐπιτρέπω, ἐφίημι	λαμβάνω, δέχομαι, ἀποσπῶ, ἀφαιρῶ

Ετυμολόγηση λέξεων- Παράγωγα

ü  ἔχει < ἔχω: έξη, εξής, σχέση, σχήμα, σχεδόν, άσχετος, σχετικός, οχυρός, εξοχή, εσοχή, αποχή, κατοχή, συνοχή, εποχή, περιοχή, παροχή, πάροχος, ηνίοχος, διπλωματούχος, δικαιούχος, συνταξιούχος, προνομιούχος, περιέκτης, περιεκτικός, καχεκτικός, καχεξία, ευεξία, πλεονεξία, μειονεξία, εχεμύθεια, ανακωχή

ü  συναλλάγμασι < σὺν + ἀλλάττω: αλλαγή, άλλαγμα, αλλαξιά, συνδιαλλαγή, συναλλαγή, παραλλαγή, εναλλαγή, απαλλαγή, συνάλλαγμα, αλλαξοπιστία, μισαλλόδοξος

ü  δειλοὶ < δέος < δείδω (δέδοικα):  δειλία, δειλός, δείλιασμα, δειλά

ü  ἐπιθυμίας < επὶ + θυμῶ: θυμός, θυμικός, θυμοειδής, θυμηδία, επιθυμία, απροθυμία, προθυμία, λιποθυμία, πρόθυμος, απρόθυμος, εύθυμος, θυμόσοφος, οξύθυμος

ü  ὀργὰς, ὀργίλος < ὀργή < ὀρέγω (= τείνω, επιθυμώ) :  οργασμός, οργασμικός, εξοργιστικός

ü  ἀναστρέφεσθαι < ἀνὰ + στρέφομαι: στροφή, αποστροφή, διαστροφή, καταστροφή, μεταστροφή, περιστροφή, αποστροφή, αναστροφή, αντιστροφή, ανάστροφος, περίστροφο, απόστροφος, εύστροφος, ευστροφία, αντίστροφος, διάστρεμμα, στρόβιλος, στροβίλισμα, στραβός, στρίψιμο, στριφτός, στρεψόδικος στριφογύρισμα, στρίφωμα

ü  νέων < νέος: νεαρός, νεοσσός, νεότητα, νιότη, νεολαία, νεόκοπος, νεόπλουτος, νεόδμητος, νεοελληνικός, νεογέννητος, νεογνό

ü  ἄδικος < στερ. ἀ- + δίκη

ü  δεινός (= αυτός που εμπνέει φόβο) < δέος < δείδω (δέδοικα)

ü  θαρρέω-ῶ < θάρρος

ü  ἐπιθυμία < ἐπί + θυμός < θύω

ü  ἀκόλαστος < στερ. ἀ- + κολάζω < (ποιητ.) κόλος (βραχύς, κοντός)· αρχική σημασία: αυτός που δεν τιμωρήθηκε

ü  διαφορά  < διαφέρω < διά + φέρω

ü  ἀκολουθέω-ῶ  < ἀκόλουθος < αθροιστ. ἀ- + κέλευθος (= δρόμος)

ü  πάμπολυ < πᾶν (πᾶς) + πολύς

v ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ στα ΘΕΜΑΤΑ για ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. ἐν αὐτοῖς: Τίνος γένους λες πως είναι εδώ η επαναληπτική αντωνυμία; Με άλλη διατύπωση: Σε τι από τα προηγούμενα αναφέρεται η επαναληπτική αντωνυμία αυτής της φράσης;

Το γένος της επαναληπτικής αντωνυμίας «αὐτοῖς» είναι ασαφές, αφού κάλλιστα μπορεί να είναι και αρσενικού και ουδετέρου. Με δεδομένο ότι α­ναφέρεται σε κάτι προηγούμενο θα ήταν αρσενικού γένους, αν αναφερόταν στα αντιθετικά εκφερόμενα πρόσωπα («δίκαιοι - ἄδικοι, ἀνδρεῖοι - δειλοί, σώφρονες - ἀκόλαστοι, πρᾶοι - ὀργίλοι»), ενώ θα ήταν ουδετέρου γένους, αν αναφερόταν στα επικοινωνιακά πεδία, όπου δρουν τα πρόσωπα («τἀ ἐν τοῖς συναλλάγμασι, τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς, τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας, τὰ περὶ τὰς ὀργάς»). Στη φράση που βρίσκεται το «ἐν αὐτοῖς» το υποκείμενο του απα­ρεμφάτου «ἀναστρέφεσθαι» είναι το «οἳ μέν, οἳ δέ», το οποίο αναφέρεται στα πρόσωπα, κι έτσι αποκλείεται η επανάληψη των προσώπων και στον επιρρηματικό προσδιορισμό του απαρεμφάτου. Επομένως, όταν λέει «αὐτοῖς», εννοεί τα ε­πικοινωνιακά πεδία, κάτι που είναι και νοηματικά σωστό, αφού δηλώνει το χώρο στον οποίο κινούνται και συμπεριφέρονται τα πρόσωπα και, επομένως, η αντωνυ­μία είναι ουδετέρου γένους.

2. «ἕξεις»: Κουβεντιάστε μέσα στην τάξη για τον τρόπο με τον οποίο σχη­ματίστηκε αυτή η λέξη. Όταν από τη συζήτηση σας προκύψει η σημασία της αρχαίας ελληνικής αυτής λέξης, προχωρήστε πια τότε στη σύγκριση της ση­μασίας της αρχαίας ελληνικής λέξης με τη σημασία της νεοελληνικής λέξης έξη. Κρίνετε ύστερα από όλα αυτά τη σημασία με την οποία σας υποδείχτηκε παραπάνω να καταλάβετε την έκφραση: «αἱ ἕξεις γίνονται».

βλ. την ενότητα: « Καὶ ἑνὶ δὴ ... αἱ ἕξεις γίνονται», «ο όρος ἕξις»

3. «οὐ μικρὸν οὗν διαφέρει...»: Γιατί ο Αριστοτέλης επιμένει στο «εὐθὺς ἐκ νέων»; Συμφωνείτε με τη θέση αυτή του φιλοσόφου, ιδίως με τη βαρύτητα που προσδίδει στη θέση του αυτή η προσθήκη της φράσης: «μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν»;

βλ. την ενότητα: «οὐ μικρόν ... τὸ πᾶν».

v Ερωτήσεις Αξιολόγησης

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. α) Πώς εισάγει ο Αριστοτέλης το νέο μέρος του συλλογισμού του και ποια σημεία της επιχειρηματολογίας του διασαφηνίζει;

β) Ποια συλλογιστική μέθοδο ακολουθεί και σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει;

2. Να επισημάνετε τα αντιθετικά ζεύγη που σχηματίζουν μέσα στο κείμενο οι ηθικές αρετές με τις αντώνυμές τους έννοιες (κακίες).

3. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί στην ενότητα πολλές φορές τα ρήματα ἐθίζομαι, πράττω και γίνομαι σε διάφορους τύπους. Να εξηγήσετε ποια σημασία έχει η επαναλαμβανόμενη χρήση των συγκεκριμένων ρημάτων και η χρονική τους βαθμίδα στη δόμηση της επιχειρηματολογίας του φιλοσόφου για την απόκτηση της ηθικής αρετής.

4. Α. Να συμπληρώσετε καθένα από τα παρακάτω κενά με ένα προθετικό σύνολο από το κείμενο (στην αρχαία ελληνική), ώστε να ολοκληρωθεί σωστά το νόημα των προτάσεων.

α) Καθένας μας γίνεται δίκαιος ή άδικος αναλογα με τις πράξεις του _____________ με τους άλλους ανθρώπους.

β) Καθένας γίνεται ανδρείος ή δειλός ανάλογα με τη συμπεριφορά του _____________ .

γ) Γινόμαστε φρόνιμοι ή ακολαστοι ανάλογα με τη στάση μας _____________ .

δ) Άλλοι γίνονται πράοι και άλλοι οξύθυμοι ανάλογα με τη σταση τους _____________ .

Β. Να εξηγήσετε πώς καταλαβαίνετε το περιεχόμενο της πρότασης «α» σε συνδυασμό με τη γενική πρόταση στην οποία καταλήγει ο Αριστοτέλη.  

5. Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται: Να εντοπίσετε τη νέα αριστοτελική έννοια που περιέχεται στο χωρίο και να δώσετε τον ορισμό της με τη βοήθεια του κειμένου της ενότητας.

6. «Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται»: ποια η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σ’ αυτή ο Αριστοτέλης;

7. Ποιο ρόλο παίζει η ηθική πράξη και η συμπεριφορά του ανθρώπου, γενικότερα σε όλες τις περιστάσεις της (καθημερινής) ζωής, στην απόκτηση της ηθικής αρετής; Να στηρίξετε την απάντησή σας σε χωρία του κειμένου.

8. Να αναλύσετε με λίγα λόγια τα χωρία της ενότητας στα οποία φαίνεται ότι η ηθική αρετή είναι κοινωνική αρετή.

9. Λαμβάνοντας υπόψη σας τη θέση του φιλοσόφου για τις ἕξεις, όπως εκφράζεται στην ενότητα, και αυτήν που υποστηρίζει συμπληρωματικά πιο κάτω : ἡ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις ἀρετή ἐστιν (ΗΝ 1144 b 30), να δείξετε ποιος είναι ο ρόλος των ἕξεων στην απόκτηση και καλλιέργεια των ηθικών αρετών. Ποιους περιορισμούς θέτει ο φιλόσοφος σχετικά με τις ἕξεις (στο κείμενό σας και στο χωρίο που σας δίνεται); Η ερώτηση μπορεί να συζητηθεί και στην ενότητα 6, όπου ο Αριστοτέλης επανέρχεται στο θέμα της ποιότητας των ενεργειών σε σχέση με τις ἕξεις ή στην ενότητα 10, όπου δίνεται το ίδιο χωρίο (1144 b 30) στο σχολικό βιβλίο .

10. οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν: Να εξηγήσετε αν συμφωνείτε με την άποψη του Αριστοτέλη και αν έχει, κατά τη γνώμη σας, κάποια σημασία για την αγωγή της νέας γενιάς σήμερα.

11. Να σχολιάσετε την τελευταία περίοδο του κειμένου ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή.

12. Να εντοπίσετε τα εκφραστικά μέσα της ενότητας.

Λεξιλογικές – σημασιολογικές ερωτήσεις

1. Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: ομοιογένεια, πληθώρα, δέος, μισαλλοδοξία, θαρραλέος, περιστροφή, στρεβλός, ευεξία, παμπληθής, ποιότητα.

2. Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: πράττοντες, ὀργίλοι, ἀναστρέφεσθαι, ἐνεργειῶν, ἀποδιδόναι.

3. Να βρείτε συνώνυμα στα αρχαία ελληνικά για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: πράττοντες, ἀνδρεῖοι, πρᾶοι, ἐνεργείας, ἀκολουθοῦσιν.

4. Με την ποιητική ή αναφορική λειτουργία των λέξεων που ακολουθούν (συγγενών ετυμολογικά με όρους του διδαγμένου κειμένου) να σχηματίσετε ισάριθμες περιόδους λόγου: 1. στρόφιγγα, 2. δορυφόρος, 3. πυροδοτώ, 4. διενέργεια, 5. πολυμιγής, 6. τροφοδοτώ, 7. φαρέτρα, 8. κυοφορία.

5. συναλλάγμασι: α) Ποια είναι η σημασία της λέξης στο κείμενο; β) Με βάση την ετυμολογία της να δικαιολογήσετε τη σημερινή σημασία της λέξης.

6. ἀκόλαστος: α) Ποια είναι η αρχική σημασία της λέξης; β) Ποιες σημασίες έχει στη νέα ελληνική;

7. ἕξεις: α) Να δικαιολογήσετε τη σημασία της λέξης στο κείμενο με βάση την ετυμολογία της. β) Τι σημαίνουν οι φράσεις : «ψεύδεται καθ’ έξιν» και «έξις, δευτέρα φύσις»;

8. δεινοῖς: Να γράψετε ονοματικά σύνολα που να αποδίδουν τις διάφορες σημασίες της λέξης.

---

[1] Η παράγραφος αυτή προσφέρεται για σχολιασμό όλων των σημείων στα οποία εκδηλώνεται ο κοινωνικός χαρακτήρας τής ηθικής αρετής:

1.        ενότητα 5^η: «οἷς δεῖ»

2.        ενότητα 9^η : «καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)», «το δ’ ὅτε δεῖ ... ὡς δεῖ», «ψέγεται», «ἐπαινεῖται»

3.        ενότητα 10^η : «τὰς μὲν ἐλλείπειν, τὰς δ’ ὑπερβάλλειν τοῦ δέοντος»

βλ. και εισαγωγή στα Πολιτικά , σελ. 178 (βιβλίου): «Διαβάσαμε ως τώρα ... μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας».

Επιμέλεια: Χαρίδημος Ξενικάκης