Το παιδί-θύμα στην πολεμική φωτογραφία

τού Χαρίδημου Ξενικάκη

Σε μια εποχή έντονων γεωπολιτικών ανακατατάξεων και συχνών ενόπλων συρράξεων τα πολεμικά ρεπορτάζ κατακλύζουν την καθημερινή ειδησεογραφία. Η εικόνα, με την υποβλητική δύναμή της, προκαλεί τη συγκίνηση τής κοινής γνώμης και εξάπτει τα αντιπολεμικά αισθήματα. Προς αυτή την κατεύθυνση, η απεικόνιση των παιδιών-θυμάτων τού πολέμου και τής προσφυγικής κρίσης προσδίδει ξεχωριστή δυναμική στον δημοσιογραφικό λόγο. Άλλωστε, και στα τελευταία γεγονότα στη Συρία η εστίαση του φωτογραφικού φακού δείχνει προτίμηση στα παιδικά βλέμματα, όπου η απροσχημάτιστη βίωση τού πόνου δύναται να επηρεάσει ακόμη και τους πιο απαθείς καταναλωτές των ειδήσεων. Ωστόσο, η φωτογραφική αναπαράσταση των παδιών-θυμάτων δεν συνιστά καινοφανή πρακτική στην πολεμική ειδησεογραφία.

1.0 Η «πολεμική φωτογραφία»:ιστορική αναδρομή

Η «πολεμική φωτογραφία» είναι μια ειδική μορφή φωτογραφίας-ντοκουμέντου που  αφορά στην αναπαράσταση των θυμάτων με κεντρικά θέματα τον πόλεμο, την ανθρωπιστική κρίση, το θάνατο και το πένθος. Η ανακάλυψη της φωτογραφίας τοποθετείται ιστορικά στις αρχές του 19^ου αιώνα. Η «πολεμική φωτογραφία» εγκαινιάζει μια μακρά και σύνθετη σχέση μεταξύ φωτογραφικής αναπαράστασης, ρεαλισμού και εχθροπραξιών και μπορεί να διαιρεθεί ιστορικά σε τρεις περιόδους.

Η πρώτη περίοδος (1853-1918) περιλαμβάνει τη φωτογραφική ανταπόκριση από το πεδίο τριών πολέμων: του Πολέμου της Κριμαίας (1853-1856), του Αμερικανικού Εμφυλίου (1861-1865) και του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1914-1918). Αρχικά, η αποτύπωση των συρράξεων δεν ήταν δυνατή, καθώς η μεγάλη τεχνική δυσκολία προϋπέθετε τη στατικότητα του αντικειμένου. Εκτός όπως από στατικές, οι πρώτες φωτογραφίες των πολέμων, όπως αυτές του Roger Fenton, είχαν ως στόχο να αναπτερώσουν το ηθικό των εμπολέμων, και, ως εκ τούτου, εκπροσωπούν το θάνατο, χωρίς όμως να τον αναπαριστούν. Βαθμιαία οι απεικονίσεις γίνονται πιο ρεαλιστικές, όπως οι εμβληματικές φωτογραφίες από τον Αμερικανικό Εμφύλιο των Timothy O’ Sullivan, Alex Gardner και Andrew Rusell, που παρουσιάζουν θύματα για πρώτη φορά. Κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η εικονογράφηση βασίζεται κυρίως στην τεχνική της ξυλογραφίας, εφόσον η μαζική φωτογραφική απεικόνιση δεν είναι ακόμη εφικτή. Ωστόσο, πολλαπλασιάζονται οι εικόνες των θυμάτων, εγείροντας προβληματισμό γύρω από την ηθική πλευρά αυτής της εστίασης του φωτογραφικού φακού.

Η δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη των εβδομαδιαίων εικονογραφημένων λαϊκών περιοδικών (1920-1930) που, παράλληλα με τη διάδοση της χρήσης μικρών κι εύχρηστων φωτογραφικών μηχανών, προκαλούν την έκρηξη της φωτογραφικής τεκμηρίωσης των πολεμικών συρράξεων. Οι φωτογραφίες από τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο (1936-1939) περιλαμβάνονται πλέον στα περιοδικά που σε το συνδυασμό με ανάλογες λεζάντες επιτρέπουν τη διήγηση του πολέμου μέσα από φωτογραφίες («φωτοϊστορίες»), κατασκευάζοντας, έτσι μια συγκεκριμένη εκδοχή του πολέμου. Παράλληλα, για πρώτη φορά εντάσσονται στο «φωτογραφικό λόγο» και οι φωτογραφίες παιδιών-θυμάτων, ενώ τα βασικά θέματα της πολεμικής φωτογραφίας της εποχής αφορούν στην ίδια τη σύρραξη, τη ζωή των αμάχων, τις ανθρώπινες απώλειες και τους πανηγυρισμούς, τη θριαμβολογία, κ.λπ..

Η τρίτη περίοδος, που εκτείνεται από το 1960 και εξής, σηματοδοτείται από τη διάδοση της τηλεόρασης ως ενός μέσου που επιτρέπει το συνδυασμό εικόνας και ήχου δημιουργώντας σύμπαν εικόνων σε κίνηση και διαμορφώνοντας «πολιτική του βλέμματος». Ο Πόλεμος του Βιετνάμ (1955-1975) τροφοδοτεί καθημερινά τα μέσα επικοινωνίας με «εγκόσμιες εικόνες» (‘‘secular images’’, κατά τη Vicki Goldberg), δηλαδή εικόνες χωρίς λογοκρισία ως κριτική κατά του πολέμου με σημαντικό αντίκτυπο στην κοινή γνώμη και τις κυβερνητικές πολιτικές. Ως απότοκο, η αμερικανική κυβέρνηση επιβάλλει μια «διαχείριση της αντίληψης» (κατά τους Rampton & Stauber) μέσα από αυστηρούς περιορισμούς ως προς την πρόσβαση δημοσιογράφων στο πεδίο της μάχης.

2.0 Το παιδί-θύμα στην πολεμική φωτογραφία

Το παιδί ως θύμα στις φωτογραφικές αναπαραστάσεις του πολέμου λειτουργεί ως συμβολικό όπλο στιγματισμού της κοινωνικής αδικίας, εφόσον συνιστά το ιδανικό θύμα στην προοπτική του οίκτου. Με άλλα λόγια, το παιδί είναι το κατεξοχήν θύμα που δημιουργεί το φαντασιακό «εμείς», δηλαδή εξάπτει την ιδέα ότι θα μπορούσε να είναι το δικό μας παιδί ή και «εμείς οι ίδιοι ως παιδιά», με αποτέλεσμα να συγκινεί, να προκαλεί αγανάκτηση και να κινητοποιεί. Η συμπόνια και ηθική καταδίκη που προκαλείται μέσα από τέτοιες εικόνες θα μπορούσε, ταυτόχρονα, να οφείλεται και στη δημιουργία εντυπώσεων που παραπέμπουν στη χριστιανική εικονογραφία. Οι απεικονίσεις, δηλαδή, που επιλέγονται απηχούν στο δέκτη οικείες αναπαραστάσεις της θρησκευτικής τέχνης.

Από την άλλη πλευρά, η φωτογραφική αναπαράσταση παιδιών εγείρει ηθικά και πολιτικά διλήμματα. Εφόσον η τεκμηριωτική δύναμη της φωτογραφίας καθιστά δυνατή την κατασκευή εκδοχών του πολέμου σύμφωνων με ορισμένη πολιτική αντίληψη, τίθεται το ζήτημα εάν προκύπτει αντικειμενική τεκμηρίωση της πραγματικότητας ή φωτογραφία-ντοκουμέντο συνιστά ένα «όπλο» που γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης.

3.0 Ο πόλεμος στο Ιράκ το 2003 μέσα από τον ελληνικό τύπο: η ιστορία του Αλί Αμπάς  

Ο πόλεμος στο Ιράκ, ο οποίος ξεκίνησε στις 20 Μαρτίου του 2003  και είχε διάρκεια δεκαπέντε ημέρες, είναι ένα ιστορικό γεγονός το οποίο συγκλόνισε την παγκόσμια κοινή γνώμη. Εκτός από την επίσημη ελληνική αντίδραση κατά του πολέμου, μέσα από μεγάλες κινητοποιήσεις και διαδηλώσεις, ο ελληνικός τύπος –αν και κομματικοποιημένος- εκδήλωσε ομοφωνία ως προς την καταδίκη των γεγονότων. Προς αυτή την κατεύθυνση, τα έντυπα μέσα γέμισαν με φωτογραφίες τραυματισμένων ή νεκρών παιδιών ως μετωνυμική αναπαράσταση των θυμάτων του πολέμου. Σε αντίθεση με τα κυρίαρχα δυτικά μέσα, που αντιμετώπιζαν με λογοκρισία τις εικόνες ανθρώπινων απωλειών, ο ελληνικός τύπος έδωσε έμφαση στις πιο δραματικές εικόνες ως μέσο αντιπολεμικής ρητορικής, ώστε να αντικατασταθεί η πλάνη της αναίμακτης σύρραξης που είχε διαδοθεί από τα πρώτα.

Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να προσεχθούν τρεις εικόνες που παρουσιάζουν διαδοχικά την ιστορία του Αλί Αμπάς. Ο 13χρονος Αλί έχασε τα δύο του χέρια και υπέστη εγκαύματα 60% κατά τη διάρκεια αμερικανικού βομβαρδισμού στη Βαγδάτη. Από τον βομβαρδισμό σκοτώθηκαν οι γονείς του, ένας αδελφός του και 13 άλλα μέλη της οικογενείας του. Στην μικρή εικόνα πάνω ο Αλί παρουσιάζεται αρχικά ξαπλωμένος με έντονη έκφραση πόνου, σε μια κατάσταση που τεκμηριώνει την έλλειψη στοιχειώδους υποδομής στο νοσοκομείο της Βαγδάτης. Στη δεύτερη φωτογραφία (δεξιά) απεικονίζεται στην ίδια περίπου στάση, αλλά σε κάποιο νοσοκομείο του «δυτικού κόσμου» με καλύτερες σαφώς συνθήκες περίθαλψης. Τέλος, παρουσιάζεται όρθιος (αριστερά), με ρούχα που παραπέμπουν σε δυτικό τρόπο ένδυσης και αποκρύπτουν τα τραύματά του.

Οι φωτογραφίες του Αλί μετατράπηκαν σε «εγκόσμιες εικόνες»· πείθουν για την απόλυτη αλήθεια τους τοποθετώντας τον αναγνώστη στη θέση του αυτόπτη μάρτυρα, ενώ συγχρόνως εγείρουν τον ανθρωπιστικό και αντιπολεμικό λόγο. Επιπρόσθετα, παρατηρείται ότι οι δύο πρώτες εικόνες παραπέμπουν στη χριστιανική εικονογραφία, ενώ η τρίτη –που παρουσιάζει το παιδί σε μετωπική λήψη- οδηγεί σε μια συγκεκριμένη έκβαση: το θύμα του πολέμου καταφέρνει μέσα από τη δική του προσωπική εξέλιξη (από το τραύμα του παρελθόντος στην αγαλλίαση του παρόντος) να εμφυσήσει ένα νέο τρόπο θέασης της πρωτότυπης αγιογραφικού τύπου φωτογραφίας και της ιστορίας της οποίας υπήρξε μάρτυρας. Στην τελευταία φωτογραφία κυριαρχεί το ταξικό στοιχείο και υπονοείται η επιτυχία του Δυτικού Κόσμου στο να κάνει τον Αλί «ένα από μας». Ωστόσο, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι το βλέμμα του δηλώνει μια ετερότητα, ότι δηλαδή, «είναι και δεν είναι δικός μας».

Bιβλιογραφία

 

Barfield, T. (2006) War Photography: Images of Conflict from Frontline Photographers, Felixstowe: Magpie Books.

Brothers, C. (1997) War and photography: a cultural history, London: Routledge.

 

Goldberg, V. (1991) The Power of Photography: How Photographs Changed Our Lives, USA: Abbeville Press.

Konstantinides, Chr. (2007) «Death, lamentation and the photographic representation of the Other during the Second Iraq War in Greek newspapers» in International

Journal of Cultural Studies, vol. 10:2.

 

Rampton, S, Stauber, J. (2003) Weapons of Mass Deception: The Uses of Propaganda in Bush's War on Iraq. New York: Tarcher/Penguin.