ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ - 9η Ενότητα Φακέλου Υλικού: Κριτήριο αξιολόγησης με απαντήσεις

Γ΄ Λυκείου                Ομάδα Προσανατολισμού Ανθρωπιστικών Σπουδών

Γραπτή δοκιμασία στα Αρχαία Ελληνικά

Διδαγμένο κείμενο

ΠΛΑΤΩΝ, Πολιτεία 518b-519a

Δεῖ δή, εἶπον, ἡμᾶς τοιόνδε νομίσαι περὶ αὐτῶν, εἰ ταῦτ’ ἀληθῆ· τὴν παιδείαν οὐχ οἵαν τινὲς ἐπαγγελλόμενοί φασιν εἶναι τοιαύτην καὶ εἶναι. Φασὶ δέ που οὐκ ἐνούσης ἐν τῇ ψυχῇ ἐπιστήμης σφεῖς ἐντιθέναι, οἷον τυφλοῖς ὀφθαλμοῖς ὄψιν ἐντιθέντες.

Φασὶ γὰρ οὖν, ἔφη.

Ὁ δέ γε νῦν λόγος, ἦν δ’ ἐγώ, σημαίνει ταύτην τὴν ἐνοῦσαν ἑκάστου δύναμιν ἐν τῇ ψυχῇ καὶ τὸ ὄργανον ᾧ καταμανθάνει ἕκαστος, οἷον εἰ ὄμμα μὴ δυνατὸν ἦν ἄλλως ἢ σὺν ὅλῳ τῷ σώματι στρέφειν πρὸς τὸ φανὸν ἐκ τοῦ σκοτώδους, οὕτω σὺν ὅλῃ τῇ ψυχῇ ἐκ τοῦ γιγνομένου περιακτέον εἶναι, ἕως ἂν εἰς τὸ ὂν καὶ τοῦ ὄντος τὸ φανότατον δυνατὴ γένηται ἀνασχέσθαι θεωμένη· τοῦτο δ’ εἶναί φαμεν τἀγαθόν. Ἦ γάρ;

Ναί.

Τούτου τοίνυν, ἦν δ’ ἐγώ, αὐτοῦ τέχνη ἂν εἴη, τῆς περιαγωγῆς, τίνα τρόπον ὡς ῥᾷστά τε καὶ ἀνυσιμώτατα μεταστραφήσεται, οὐ τοῦ ἐμποιῆσαι αὐτῷ τὸ ὁρᾶν, ἀλλ’ ὡς ἔχοντι μὲν αὐτό, οὐκ ὀρθῶς δὲ τετραμμένῳ οὐδὲ βλέποντι οἷ ἔδει, τοῦτο διαμηχανήσασθαι.

Ἔοικεν γάρ, ἔφη.

Αἱ μὲν τοίνυν ἄλλαι ἀρεταὶ καλούμεναι ψυχῆς κινδυνεύουσιν ἐγγύς τι εἶναι τῶν τοῦ σώματος—τῷ ὄντι γὰρ οὐκ ἐνοῦσαι πρότερον ὕστερον ἐμποιεῖσθαι ἔθεσι καὶ ἀσκήσεσιν—ἡ δὲ τοῦ φρονῆσαι παντὸς μᾶλλον θειοτέρου τινὸς τυγχάνει, ὡς ἔοικεν, οὖσα, ὃ τὴν μὲν δύναμιν οὐδέποτε ἀπόλλυσιν, ὑπὸ δὲ τῆς περιαγωγῆς χρήσιμόν τε καὶ ὠφέλιμον καὶ ἄχρηστον αὖ καὶ βλαβερὸν γίγνεται.

Α1.α. σφεῖς: Σε ποια λέξη ή φράση του αρχαίου κειμένου αναφέρεται η αντωνυμία;

(Μονάδες 2)

β. ἡ δὲ τοῦ φρονῆσαι παντὸς μᾶλλον θειοτέρου τινὸς τυγχάνει: ποια λέξη εννοείται με τη φράση ἡ δὲ ;

(Μονάδες 2)

Α2. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό που αντιστοιχεί σε κάθε μία από τις παρακάτω περιόδους λόγου και δίπλα σε αυτόν τη λέξη «Σωστό», αν είναι σωστή, ή τη λέξη «Λάθος», αν είναι λανθασμένη, με βάση το αρχαίο κείμενο (μονάδες 3), και να τεκμηριώσετε κάθε απάντησή σας γράφοντας τις λέξεις/φράσεις του αρχαίου κειμένου που την επιβεβαιώνουν (μονάδες 3).

1. Ο Σωκράτης επικροτεί τις πρακτικές των κατ’ επάγγελμα δασκάλων.

2. Όλες οι ψυχικές δυνάμεις μας είναι εκ φύσεως.

3. Το αποτέλεσμα της φρόνησης δεν είναι πάντα αξιόλογο.

(μονάδες 6)

Μονάδες 10

Β1. Πώς ορίζει την παιδεία ο Σωκράτης στο απόσπασμα;

Μονάδες 10

Β2. Στη δεύτερη παράγραφο ο Σωκράτης χρησιμοποιεί αναλογία και αντίθεση. Να εντοπίσετε και να σχολιάσετε σύντομα αυτές τις δύο εκφραστικές επιλογές τού φιλοσόφου.

Μονάδες 10

Β3.Να γράψετε στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε καθεμία από τις παρακάτω θέσεις, τη λέξη Σωστό, αν είναι σωστή, ή τη λέξη Λάθος, αν είναι λανθασμένη:

α. Η διαίρεση τής Πολιτείας σε 10 βιβλία ανταποκρίνεται σε θεματικές ενότητες.

β. Ο δραματικός χρόνος, δηλαδή ο χρόνος κατά τον οποίον υποτίθεται ότι διεξάγεται ο διάλογος τής Πολιτείας, είναι το 374 π.Χ.

γ. Όσοι από τους φύλακες-βασιλείς υποστούν με επιτυχία τις κρίσεις που έχουν καθορισθεί προάγονται μετά τα 50 τους έτη σε φύλακες-παντελείς.

δ. Κατά τον Πολέμαρχο, το συμφέρον τού ισχυρού καθορίζει τι είναι δικαιοσύνη.

ε. H αλληγορία του σπηλαίου, όπως αναπτύσσεται στην αρχή του Ζ΄ βιβλίου της Πολιτείας, αναφέρεται, στην επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση.

Μονάδες 10

Β4. α. Να αντιστοιχίσετε στο τετράδιό σας κάθε μία αρχαία ελληνική λέξη της στήλης Α με την ετυμολογικά συγγενή της νεοελληνική λέξη της στήλης Β. (Στη στήλη Β περισσεύουν τρεις λέξεις.)

Α	Β
δεῖ φασίν ἀνασχέσθαι φανόν θεωμένη	άδεια φάσμα ανακωχή φαρέτρα θέαμα ένδεια θεότητα πρόφαση

(Μονάδες 5)

β. Να απαντήσετε στα ακόλουθα ζητούμενα:

ὀφθαλμοῖς, ὄψιν: ένα ομόρριζο επίθετο στα νέα ελληνικά.

περιακτέον: από ποιο ρήμα παράγεται το επίθετο;

δυνατή: ένα αντώνυμο στα αρχαία ελληνικά.

ὕστερον: ένα συνώνυμο στα αρχαία ελληνικά.

γίγνεται: ένα παράγωγο ουσιαστικό που να δηλώνει ενέργεια.
(Μονάδες 5)

Μονάδες 10

Β5. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ : John Locke, Αn Essay Concerning Human Understanding, [Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση], Clarendon Press, Οξφόρδη 1975, βιβλίο Ι, κεφ. ΙΙ, σ. 49- 50)

Ο Τζον Λοκ (17ος αιώνας) ανήκει στους εμπειριστές φιλοσόφους. Σύμφωνα με αυτούς, η γνώση μας για τον κόσμο προέρχεται κυρίως ή και αποκλειστικά από τις αισθήσεις. Όταν γεννιέται ο άνθρωπος, η ψυχή του είναι «άγραφο χαρτί» (tabula rasa).

“Αλλά […] το συμπέρασμα που εξάγουν απ’ την καθολική συμφωνία […] είναι μια συλλογιστική απόδειξη που στηρίζεται σε μια αποδεικτική αρχή, που δεν υπάρχει καθόλου, γιατί δεν υπάρχει πραγματικά καμιά αρχή πάνω στην οποία όλοι οι άνθρωποι να συμφωνούν γενικά. Και για να αρχίσω με τις θεωρητικές έννοιες, να δύο απ’ τις περίφημες αρχές στις οποίες δίνουν κατά προτίμηση την ιδιότητα των έμφυτων αρχών: καθετί που είναι, είναι, και είναι αδύνατον ένα πράγμα να είναι και να μην είναι ταυτόχρονα. Αυτές οι προτάσεις θεωρήθηκαν σίγουρα σαν αξιώματα καθολικώς δεκτά, αλλά χρειάζεται προσπάθεια για να παραδεχτούμε ότι υπάρχει μια γενική συμφωνία πάνω σ’ αυτές τις δύο προτάσεις, γιατί υπάρχει ένα μεγάλο μέρος του ανθρώπινου γένους που δεν του είναι ακόμα γνωστές.

Γιατί πρώτον είναι σαφές ότι τα παιδιά και οι ηλίθιοι δεν έχουν την παραμικρή ιδέα γι’ αυτές τις αρχές και ότι δεν τις σκέπτονται με κανέναν τρόπο. Αυτό είναι αρκετό για να ανατρέψει το επιχείρημα της καθολικής συμφωνίας, σύμφωνα με το οποίο όλες οι έμφυτες αλήθειες πρέπει να παράγονται αναγκαία. Γιατί το να λέμε ότι υπάρχουν αλήθειες εντυπωμένες μέσα στην ψυχή, η οποία ωστόσο δεν αντιλαμβάνεται τίποτα, αυτό μου φαίνεται πραγματική αντίφαση, επειδή η εντυπωτική ενέργεια δεν μπορεί παρά μόνο να συντελέσει στο να αντιληφθούμε ορισμένες αλήθειες. Αν λοιπόν αυτές οι ισχυρές εντυπώσεις είχαν γίνει πάνω στην ψυχή των παιδιών και των ηλιθίων, πρέπει αναγκαστικά τα παιδιά και οι ηλίθιοι να καταλαβαίνουν αυτές τις εντυπώσεις, να γνωρίζουν τις αλήθειες τις χαραγμένες στο πνεύμα τους και να δίνουν γι’ αυτές τη συγκατάθεσή τους. Αλλά αυτό δε συμβαίνει. Κι έτσι, αφού δεν υπάρχουν απ’ τη φύση εντυπωμένες έννοιες στην ψυχή, πώς αυτές μπορούν να είναι έμφυτες;”

Λαμβάνοντας υπ’ όψιν το πρωτότυπο αλλά και το δοθέν μεταφρασμένο κείμενο, να συγκρίνετε την άποψη τού Πλάτωνα για τη δυνατότητα τού ανθρώπου για γνώση με τις αντίστοιχες θέσεις τού John Locke.

Μονάδες 10

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α1.α.  Η αντωνυμία σφεῖς αναφέρεται στη φράση τινὲς ἐπαγγελλόμενοί.

β. Με τη φράση ἡ δὲ εννοείται η λέξη ἀρετή (σχήμα εξ αναλόγου από τη φράση Αἱ μὲν τοίνυν ἄλλαι ἀρεταὶ που προηγείται).

Α2.

1. Λάθος : τὴν παιδείαν οὐχ οἵαν τινὲς ἐπαγγελλόμενοί φασιν εἶναι τοιαύτην καὶ εἶναι.

2. Λάθος : Αἱ μὲν τοίνυν ἄλλαι ἀρεταὶ καλούμεναι ψυχῆς κινδυνεύουσιν ἐγγύς τι εἶναι τῶν τοῦ σώματος—τῷ ὄντι γὰρ οὐκ ἐνοῦσαι πρότερον ὕστερον ἐμποιεῖσθαι ἔθεσι καὶ ἀσκήσεσιν

3. Σωστό : ὑπὸ δὲ τῆς περιαγωγῆς χρήσιμόν τε καὶ ὠφέλιμον καὶ ἄχρηστον αὖ καὶ βλαβερὸν γίγνεται.

Β1. Στην τρίτη παράγραφο (Τούτου τοίνυν, ἦν δ’ ἐγώ, αὐτοῦ τέχνη ἂν εἴη, τῆς περιαγωγῆς, τίνα τρόπον ὡς ῥᾷστά τε καὶ ἀνυσιμώτατα μεταστραφήσεται, οὐ τοῦ ἐμποιῆσαι αὐτῷ τὸ ὁρᾶν, ἀλλ’ ὡς ἔχοντι μὲν αὐτό, οὐκ ὀρθῶς δὲ τετραμμένῳ οὐδὲ βλέποντι οἷ ἔδει, τοῦτο διαμηχανήσασθαι) ο φιλόσοφος ορίζει την παιδεία. αρχικά η λέξη σημαίνει αυτό που πρέπει να μάθει το παιδί. Ήδη από τον 5^ο αι. ως όρος της παιδαγωγικής δηλώνει τη γενική καλλιέργεια, που είναι προνόμιο μόνο του ανθρώπου -γι' αυτόν τον λόγο άλλωστε αποδίδεται στα λατινικά ως humanitas. Βάση της παιδείας είναι για τον Πλάτωνα η μουσική (λογοτεχνία, τραγούδι, καλλιέργεια της καλλιτεχνικής ευαισθησίας) και η γυμναστική. Παίδευση είναι η πορεία προς την παιδεία. Στην Πολιτεία γενικότερα η αναφορά στην παιδεία γίνεται πάντα σε σύνδεση με την ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών (424a): [: γιατί η καλή εκπαίδευση και η ανατροφή, αν διατηρείται, γεννά καλές φύσεις, και πάλι οι χρηστές αυτές φύσεις, όταν λάβουν μια τέτοια ανατροφή, θα γίνουν ακόμη καλύτερες από τις προηγούμενες]. Στον μύθο του σπηλαίου, ειδικότερα, η αναφορά στην παιδεία έχει και γνωσιολογικό περιεχόμενο: πώς μπορεί ο άνθρωπος να γνωρίσει την αλήθεια, και μάλιστα το αληθινά υπαρκτό;

Για να μπορέσει ο άνθρωπος να απεγκλωβιστεί από την πρόσδεση στον παραπλανητικό κόσμο των αισθήσεων και να αναχθεί, απελευθερωμένος πια, σε μια νοητική θεώρηση του κόσμου, είναι απαραίτητη μια ψυχική μεταβολή: η περιαγωγή τής ψυχής. Περιαγωγή είναι η μεταστροφή. Η λέξη έχει φιλοσοφική βαρύτητα, διότι δείχνει πως η γνώση και η παιδεία, καθώς στρέφεται στον κόσμο, οφείλει να έχει πάντα καθολικό χαρακτήρα και να μην εξαντλείται σε προσέγγιση από μία επιμέρους οπτική γωνία. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η χρήση του δεοντολογικού ρηματικού επιθέτου περιακτέον, το οποίο όμως δεν προτρέπει απλώς σε μια ευρύτερη θέαση αλλά αποβλέπει σε μια μεταστροφή της ψυχής από τον κόσμο των αισθήσεων προς τον κόσμο των Ιδεών. Πρόκειται, όπως και στην περίπτωση της παιδείας, για μια στροφή όλης της ύπαρξης προς τον «ήλιο», προς το αγαθό –για μια επώδυνη πορεία. Λίγο παρακάτω (521d) ο Πλάτων θα ονομάσει την άνοδο της ψυχής προς το όντως Ον, «μεταστροφή/επιστροφή της ψυχής από μια νυχτερινή μέρα στην αληθινή μέρα» –και αυτή είναι η «αληθινή φιλοσοφία».

Επομένως, η λέξη «περιαγωγή» δηλώνει καταρχάς την απομάκρυνση από τη μία, δεδομένη και υποχρεωτική οπτική γωνία· έτσι, η περιαγωγή είναι αρχικά (αλλά όχι πρωταρχικά) μια σφαιρική διεύρυνση της οπτικής γωνίας, μια περιστροφή. Δεν αρκεί, όμως, αυτή για να απεγκλωβιστεί ο άνθρωπος από την αποκλειστικά αισθη­τηριακή πρόσληψη του κόσμου. Χρειάζεται η φιλοσοφική παιδεία που θα κάνει την περια­γωγή ολική μεταστροφή της ύπαρξης, ώστε ο άνθρωπος να μπορεί να βλέπει, πάνω και πέ­ρα από τα επιμέρους αντικείμενα, την ουσία του καθενός και να νοεί την Ιδέα τους.

Το να γίνει κανείς φιλόσοφος σημαίνει να βιώσει μια μεταστροφή της ψυχής η οποία αλλάζει ολόκληρη τη ζωή του (ψυχής περιαγωγή, Πολιτεία, 521c, 518d). Αυτό που κάποιον τον κάνει φιλόσοφο είναι μια τελείως διαφοροποιημένη στάση απέναντι στην πραγματικότητα: μόνο αυτός είναι ικανός για τη γνώση των Ιδεών. Παντού, όπου ο Πλάτων προσεγγίζει την έννοια του φιλοσόφου, αναφέρεται σε αυτόν τον οντολογικό επαναπροσανατολισμό.

Η παιδεία, λοιπόν, είναι η τέχνη που, αναπροσανατολίζοντας και καθοδηγώντας τις δεδομένες γνωστικές δυνατότητες του ανθρώπου, προάγει την ολιστική και βαθμιαία προ­σέγγιση του Αγαθού. Είναι η περιαγωγή της ψυχής από τα αισθητά στα νοητά, από τα πάθη στην αρετή, από τη φύση στις Ιδέες∙ δεν είναι απλώς μάθηση αλλά μεταστροφή της όλης ύπαρξης. Άλλωστε, η θέαση του Αγαθού προϋποθέτει μια ψυχική μεταστροφή. Ο ευκολότερος (ῥᾷστά) και αποτελεσματικότερος (ἀνυσιμώτατα) τρόπος για να επέλθει αυτή η μεταστρο­φή είναι η τέχνη της παιδείας.

Ο εξαναγκασμός της παιδείας είχε υπονοηθεί στην αλληγορία, κατά τη βίαιη και επώδυνη έξοδο του απελευθερωμένου στην κακοτράχαλη ανηφόρα, και εκφράζεται σε πολλές μορφές της εκπαίδευσης (στη γυμναστική, τη μουσική, τον χορό)· έχει σκοπό να υποτάξει και να μεταμορφώσει τις άλογες δυνάμεις της ψυχής. Η παιδεία είναι αναγκαία για την ψυχή και τον πολίτη: αφυπνίζει την ψυχή για να μάθει αυτό που ήδη γνωρίζει (από την πρότερη ζωή της στον υπερουράνιο τόπο). Με άλλα λόγια, δεν θα προσφέρει η παιδεία κάποιες εξωτερικές πληροφορίες ως καινούργιες γνώσεις· θα ενεργοποιήσει τις ίδιες τις γνωστικές δυνάμεις του ανθρώπου. Μόνο έτσι μπορεί να παραχθεί μια γνώση ριζωμένη μέσα του, βιωμένη και ανθεκτική στη λήθη.

Ο Σωκράτης διευκρινίζει τη θέση του, επανερχόμενος στο παράδειγμα της όρασης: το ζητούμενο δεν είναι εμφυτευτεί στην ψυχή η ικανότητα της όρασης του νοητού κόσμου (οὐ τοῦ ἐμποιῆσαι αὐτῷ τὸ ὁρᾶν), αφού την ικανότητα αυτή τη διαθέτει (ὡς ἔχοντι μὲν αὐτό). Όμως, δεν είναι σωστά προσανατολισμένη, αφού δεν κοιτάζει προς τα εκεί που θα έπρεπε να κοιτάζει (οὐκ ὀρθῶς δὲ τετραμμένῳ οὐδὲ βλέποντι οἷ ἔδει), δηλαδή προς τον νοητό κόσμο των Ιδεών, αλλά είναι προσανατολισμένη προς τον αισθητό κόσμο. Άρα, πρέπει να επι­νοήσουν τη λύση σε αυτό το πρόβλημα (τοῦτο διαμηχανήσασθαι). Είναι χαρακτηριστικό το σχήμα άρσης-θέσης με το οποίο ορίζει την παιδεία (οὐ τοῦ ἐμποιῆσαι … ἀλλ’…) καθώς και το σχήμα κύκλου με την επανάληψη τής δεικτικής αντωνυμίας τοῦτο στην αρχή και στο τέλος τής παραγράφου για να δοθεί έμφαση στο έργο τής παιδείας.

Β2. Η δεύτερη παράγραφος συνδέεται αντιθετικά (δέ) με την προηγούμενη. Ο Σωκράτης παραθέτει τη σημασία (σημαίνει) τής τωρινής διερεύνησης των συνδιαλεγόμενων, σε αντίθεση με όσα ισχυρίζονται «τινές ἐπαγγελλόμενοι». Η γνώση και η επιστήμη γεννιούνται μέσα στον άνθρωπο· κατά συνέπεια, η διαδικασία απόκτησής τους, η παιδεία, είναι μια εσωτερική, ψυχική, διεργασία: η σταδιακή απομάκρυνση από το πρόσκαιρο γίγνεσθαι (ἐκ τοῦ γιγνομένου), και η θέαση του Αγαθού μέσα από μια ολιστική προσέγγισή του (σύν ὅλῃ τῇ ψυχῇ). Η παράγραφος δομείται πάνω σε μια αναλογία. Μετά το αναφορικό μέρος «Όπως (οἷον) το μάτι απαιτεί στροφή όλου του σώματος για να έχει ολοκληρωμένη θέαση του αντικειμένου του» περνάει στο δεικτικό μέρος: «έτσι (οὕτω) και η γνώση απαιτεί ψυχική, δηλαδή βιωματική σχέση του ανθρώπου με το γνωστικό αντικεί­μενο· απαιτεί μια μεταστροφή της ψυχής (περιακτέον εἶναι) και επιτυγχάνεται με τη συν­δρομή ποικίλων δυνάμεών της και όχι μόνο με τον νου». Γι' αυτό και ο Πλάτων χρησιμοποιεί το ρήμα θεῶμαι, το οποίο συναιρεί τις αισθητηριακές και νοητικές γνωστικές δυνατότητες του ανθρώπου, επικυρώνοντας την άμεση σχέση του με τον κόσμο. Κοινός όρος είναι η ανάγκη (μετα)στροφής, ώστε να υπάρξει σαφής εποπτεία και γνώση.

Άλλη μία εκφραστική επιλογή τού φιλοσόφου είναι αυτή τής αντίθεσης. Ο φανός, -ή, -όν είναι ο φωτεινός, λαμπρός. Η λέξη σκοτώδης, που ακολουθεί, είναι αντίθετη. Η συνηθισμένη στον Πλάτωνα αντίθεση ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι λειτουργεί συμβολικά για την αντίθεση παιδείας – απαιδευσίας (έλλειψη παιδείας).

Είναι δεδομένο ότι το σπήλαιο συμβολίζει τον ορατό-αισθητό κόσμο· με τη σειρά του αυτός (ο κόσμος έξω από τον σπήλαιο) συμβολίζει τον κόσμο της νόησης· με την ίδια λογι­κή, η αντίθεση φως-σκοτάδι υποδηλώνει επίσης μια διπλή (διαδοχική) συμβολική αντιστοι­χία: α) φώς πυρός-ήλιος και β) ήλιος-Άγαθόν. Εάν το φως της φωτιάς μέσα στο Σπήλαιο επιτρέπει μια ψευδαισθητική όραση, κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στον κόσμο μας: εγγυάται μεν ο ήλιος και το φως του τη δυνατότητα της όρασης, αυτή όμως απέχει από την αλήθεια. Την αλήθεια εγγυάται πραγματικά μόνο η γνώση του Αγαθού και των Ιδεών.

Είναι σημαντικό να απομακρυνθούμε καταρχήν από τη σύγχρονη καθημερινή αντίληψη για την όραση: την κατανοούμε ως μια ανθρώπινη αισθητική ικανότητα που περιλαμβάνει μόνο δύο όρους: το υποκείμενο που βλέπει και το ορατό αντικείμενο. Για τους αρχαίους Έλληνες, όμως, είναι απαραίτητος και δραστικός ένας τρίτος, ενδιάμεσος, παράγοντας της όρασης: το φως. Χωρίς το φως δεν υπάρχει ὁρᾶν, δεν γεφυρώνεται το υποκείμενο και το αντικείμενο. Το ίδιο το μάτι έχει μια ηλιακή φύση, εκπέμπει φως, και το φως αυτό, ενσωμα­τωμένο στο φως του ήλιου, επιτρέπει την όραση.

Ο πρώτος, λοιπόν, απελευθερωτικός όρος για τους δεσμώτες είναι να συνειδητοποιή­σουν τον ρόλο του ηλιακού φωτός στον ορατό καθημερινό μας κόσμο. Έτσι, θα μπορέσουν να συνειδητοποιήσουν, σε δεύτερη φάση, και τον ρόλο του Αγαθού στον κόσμο της νόησης: Εάν οι Ιδέες επιτρέπουν μια αληθινή θέαση του κόσμου, αυτό γίνεται γιατί υπάρχει το Αγα­θό, που προσανατολίζει σε ένα άξιο τελικό στόχο την ανθρώπινη πορεία μέσα στον κόσμο της νόησης.

Με τον μύθο του σπηλαίου παρουσιάζεται, έτσι, μια δυναμική εικόνα για την ισχυρή ικανότητα που έχει η φιλοσοφία να διαφωτίζει και να ελευθερώνει. Η γνώση του κόσμου, του ανθρώπου και της κοινωνίας, η χρήση της λογικής για τη ρύθμιση και καθοδήγηση της ζωής σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, απεικονίζονται στο Σπήλαιο ως κάτι βαθύτατα απε­λευθερωτικό. Δεν πρόκειται για μια εξωτερική και επιφανειακή αποδέσμευση, αλλά για ουσιαστική, υπαρξιακή μεταστροφή, μια αλλαγή του όλου ανθρώπου και της σχέσης του με τον κόσμο. Ο άνθρωπος που αρχίζει να στοχάζεται παρουσιάζεται σαν κάποιος που σπάει τα δεσμά της συμμόρφωσης στην συνηθισμένη εμπειρία και στην παραδεδεγμένη γνώμη, ενώ η πρόοδος της απαλλαγής από τις πλανερές αντιλήψεις απεικονίζεται σαν ταξίδι από το σκοτάδι προς το φως.

Β3.

α. Λάθος.

β. Λάθος.

γ. Λάθος.

δ. Λάθος.

ε. Σωστό.

Β4. α.

δεῖ φασίν ἀνασχέσθαι φανόν θεωμένη

ένδεια πρόφαση ανακωχή φάσμα θέαμα

β.

ὀφθαλμοῖς, ὄψιν: οπτικός

περιακτέον: περιάγω < περί + ἄγω

δυνατή: ἀδύνατος

ὕστερον: ἔπειτα.

γίγνεται: γένεσις

Β5. Στον μύθο του σπηλαίου, ειδικότερα, η αναφορά στην παιδεία έχει και γνωσιολογικό περιεχόμενο: πώς μπορεί ο άνθρωπος να γνωρίσει την αλήθεια, και μάλιστα το αληθινά υπαρκτό; Στο πλαίσιο αυτό, οι απόψεις τού εμπειριστή John Locke φαίνεται να έρχονται σε διάσταση με τις αντίστοιχες τού Πλάτωνα στο προκείμενο απόσπασμα τής Πολιτείας.

Μια πληροφορία ή ένα σύνολο πληροφο­ριών τα οποία προσλαμβάνει ο άνθρωπος από εξωτερικές πηγές και τα εσωτερικεύει μέσω των αισθήσεών του, δεν συνιστούν για τον Πλάτωνα αληθινή γνώση. Ενδεχομένως, μάλιστα, να συνιστούν και παραπλάνηση, να υποσκάπτουν την αληθινή γνώση, καθώς δημιουργούν την ψευδαίσθηση της κατοχής της. Ο Πλάτων δεν πιστεύει ότι ο άνθρωπος αποκτά τη γνώση ως πληροφορία που λαμβάνει χώρα έξωθεν, αλλά ότι την ανακαλύπτει και την παράγει μέσα του. Γι’ αυτό και αυτήν την έντονα βιωματική γνωστική διαδικασία την ονομάζει συμβολικά ἀνάμνησιν (Φαίδων 76a).

Κατά τον Πλάτωνα, μετά την περιαγωγή της ψυχής μας στους ουράνιους τόπους, όπου γνώρισε τις ιδέες, συντελέστηκε το γεγονός της φυσικής γέννησης μας. Τότε η ψυχή μας εισήλθε στο σώμα μας. Το γεγονός αυτό στάθηκε αιτία, ώστε να ξεχάσουμε τις ιδέες. Η λήθη αυτή στη συνέχεια παγιώθηκε κάτω από το βάρος των πλαστών εντυπώσεων, με τις οποίες τροφοδοτούν την ψυχή μας οι αισθήσεις για τα πράγματα που υπάρχουν γύρω μας. Επομένως, κατά τον Σωκράτη (και για τον Πλάτωνα), η γνώση είναι ανάμνηση. Αυτό σημαίνει πως ο άνθρωπος γνωρίζει την αλήθεια, την Ιδέα, και πως η προσπάθεια της φιλοσοφικής σκέψης έγκειται στο να βοηθήσει τον άνθρωπο να την ξαναθυμηθεί, να την επαναφέρει στη μνήμη του.

Ο Πλάτων προ­σπαθεί να αισθητοποιήσει τον εσωτερικό, βιωματικό χαρακτήρα της γνώσης με την τετραπλή χρήση της πρόθεσης ἐν στην α' παράγραφο (ετυμολογικό σχήμα / παρονομασία): ἐνούσης ἐν τῇ ψυχῇ, ἐντιθέναι, ἐντιθέντες, καθώς και με την επανάληψη τής μετοχής ἐνοῦσα («ἐνοῦσαν») στη β’ παράγραφο. Ο φιλόσοφος, μάλιστα, τονίζει ότι οι αρετές της ψυχής δεν προϋπάρχουν μέσα μας αλλά γεννιούνται και προάγονται μέσω του εθισμού και της άσκησης, μιας εξωτερικής δηλαδή διαδικασίας.Αντίθετα, η διανοητική ικανότητα του ανθρώπου, η φρόνησις, αποτελεί ένα εσωτερικό δεδομένο. Είναι καταρχάς μια έμφυτη (άρα και ανερμήνευτη) δυνατότητα. Η ενύπαρξη τής φρονήσεως στον άνθρωπο (όχι ως άτομο αλλά ως είδος) ανάγεται από τον Πλάτωνα (όπως και τον Αριστοτέλη, και άλλους αρχαίους φιλοσόφους) στο θεό, ως εκείνη η ανθρώπινη ιδιότητα που προσεγγίζει περισσό­τερο στις θείες ιδιότητες (μᾶλλον θειοτέρου τινὸς τυγχάνει).

Από την άλλη πλευρά, κατά τον John Locke, η ψυχή είναι άγραφη πλάκα, που κατά τη διάρκεια της ζωής μας γεμίζει με ιδέες (παραστάσεις του κόσμου) τις οποίες σχηματίσαμε μέσω της εμπειρίας μας (αισθήσεις και λογισμός). Στο απόσπασμα παρακολουθούμε το επιχείρημα του Λοκ για την ανυπαρξία αρχών έμφυτων στον νου (Κι έτσι, αφού δεν υπάρχουν απ’ τη φύση εντυπωμένες έννοιες στην ψυχή, πώς αυτές μπορούν να είναι έμφυτες;”). Κατά τον φιλόσοφο, η γνώση είναι επίκτητη, ενώ δεν υπάρχουν έμφυτες ιδέες, γιατί τότε θα τις είχαν και τα μικρά παιδιά ή τα καθυστερημένα άτομα (Γιατί πρώτον είναι σαφές ότι τα παιδιά και οι ηλίθιοι δεν έχουν την παραμικρή ιδέα γι’ αυτές τις αρχές και ότι δεν τις σκέπτονται με κανέναν τρόπο). Δεν υπάρχουν, λοιπόν, στοιχεία της γνώσης του κόσμου που να μπορούν να θεωρηθούν a priori, να είναι δηλαδή ανεξάρτητα από την εμπειρία.

Επομένως, η διακειμενική επισκόπηση των δύο αποσπασμάτων φανερώνει τη μεταξύ τους διάσταση ως προς τις γνωσιολογικές θέσεις των συγγραφέων τους. Ο Πλάτωνας, ισχυρίζεται ότι η δυνατότητα για γνώση ενυπάρχει στον άνθρωπο και βασίζεται στην ανάμνηση των ιδεών που έχει αντικρίσει η αθάνατη ψυχή προτού ενσαρκωθεί στο σώμα. Με την κατάλληλη νοητική άσκηση η ψυχή μπορεί να γνωρίσει τη βαθύτερη πνευματική πραγματικότητα των ιδεών, οι οποίες υπάρχουν αιώνια, ενώ ο υλικός κόσμος αποτελεί ατελή αντανάκλασή τους. Αντίθετα, ο εμπειριστής John Locke απορρίπτει το ενδεχόμενο να υφίσταται οποιαδήποτε έμφυτη γνώση, καθώς  το υλικό της εξωτερικής και της εσωτερικής αίσθησης αποτυπώνεται στον νου μόνο με τις αισθήσεις.

Επιμέλεια: Χαρίδημος Ξενικάκης