Πρόνοος: Κριτήριο Αξιολόγησης ΝΕΟΥ ΤΥΠΟΥ + ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Γ΄ Λυκείου Ομάδα Προσανατολισμού Ανθρωπιστικών Σπουδών

Γραπτή δοκιμασία στα Αρχαία Ελληνικά

Α. Διδαγμένο κείμενο

Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1, 1-4

∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης, τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲ ἠθικῆς, ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν, διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶ χρόνου, ἡ δ’ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται, ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους. Ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται· οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται, οἷον ὁ λίθος φύσει κάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι, οὐδ’ ἂν μυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν, οὐδὲ τὸ πῦρ κάτω, οὐδ’ ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείη. Οὔτ’ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί, ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους.

Ἔτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται, τὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα, ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον· οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομεν, ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα, οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)· τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν· ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν, οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί· οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες, τὰ δ’ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι.

Α1α. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό που αντιστοιχεί σε καθεμιά από τις παρακάτω περιόδους λόγου και δίπλα σε αυτόν τη λέξη «Σωστό», αν είναι σωστή, ή τη λέξη «Λάθος», αν είναι λανθασμένη, με βάση το αρχαίο κείμενο (μονάδες 3) και να τεκμηριώσετε κάθε απάντησή σας γράφοντας τις λέξεις/φράσεις του αρχαίου κειμένου που την επιβεβαιώνουν (μονάδες 3):

1. Η αρετή διακρίνεται σε διανοητική και ηθική.

2. Οι διανοητικές αρετές δεν εξαρτώνται από τη διδασκαλία.

3. Οι ηθικές αρετές προέρχονται από τη φύση.

4. Οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα εθισμού.

5. Οι φυσικές ιδιότητες αλλάζουν με τον εθισμό.

6. Έχουμε από τη φύση την προδιάθεση να δεχτούμε τις ηθικές αρετές.

(μονάδες 6)

Α1β. Να συνδέσετε κάθε στοιχείο της στήλης Α με τις φράσεις της στήλης Β που του αντιστοιχούν, γράφοντας μπροστά από τα γράμματα της στήλης Α τους αντίστοιχους αριθμούς της στήλης Β. Κανένα στοιχείο της στήλης Β δεν περισσεύει.

α) φύσει

β) ἐξ ἔθους

1. ὕστερον τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν

2. ἔχοντες ἐχρησάμεθα

3. χρησάμενοι ἔσχομεν

4. τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομεν

5. ποιοῦντες μανθάνομεν

6. ἐνεργήσαντες πρότερον

7. δίκαιοι γινόμεθα

8. πρότερον τὰς δυνάμεις κομιζόμεθα

(μονάδες 4)

Μονάδες 10

Β1. Ποια είναι η βασική φιλοσοφική θέση την οποία υποστηρίζει ο Αριστοτέλης στο απόσπασμα που σάς δίνεται; Να καταγράψετε τα δύο κεντρικά επιχειρήματα με τα οποία επιχειρεί να την αποδείξει.

Μονάδες 10

Β2. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:

Στο δοθέν απόσπασμα ο Αθηναίος εκθέτει την άποψή του για την ιδανική παιδεία και τη συμβολή της στη διαμόρφωση του τέλειου πολίτη.

ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Λέγω, λοιπόν, και υποστηρίζω ότι όποιος άνθρωπος έχει σκοπό να γίνει ενάρετος σε ό,τι τον ενδιαφέρει, πρέπει να ασχολείται από την πρώτη του παιδική ηλικία αστεία και σοβαρά με τα σχετικά ζητήματα του κλάδου του. Όποιος θέλει, παραδείγματος χάριν, να γίνει καλός γεωργός ή οικοδόμος, ο δεύτερος πρέπει να παίζει χτίζοντας κανένα παιδιάστικο οικοδόμημα, κι ο πρώτος να καλλιεργεί τη γη. Κι όποιος ανατρέφει τον καθένα απ' αυτούς τους δυο, πρέπει να τους φτιάχνει μικρά εργαλεία, απομιμήσεις των αληθινών. Επίσης όσα μαθήματα πρέπει να μάθει, να τα προμελετά. Ο οικοδόμος, λόγου χάριν, να μάθει να χρησιμοποιεί το μέτρο, ή το νήμα της στάθμης και ο πολεμιστής να καβαλλικεύει παίζοντας τα άλογα ή κάμνοντας κάτι παρόμοιο, και να προσπαθεί ο νομοθέτης με τα παιχνίδια να στρέφει τις απολαύσεις και τις επιθυμίες των παιδιών εκεί όπου όταν φτάσουν πρέπει να τελειώσουν. Βασικό, λοιπόν, σκοπό της παιδείας νομίζουμε την σωστή ανατροφή που, με το παιχνίδι, θα οδηγήσει όσο το δυνατό αποτελεσματικότερα την ψυχή του παιδιού ν' αγαπήσει με όλη του την ύπαρξη εκείνο, στο οποίο όταν γίνει άντρας, θα παραστεί ανάγκη να είναι τέλειος.

(…) Παιδεία είναι εκείνη που γυμνάζει τον άνθρωπο από την παιδική ηλικία στην αρετή και του εμπνέει σφοδρή επιθυμία να την αγαπήσει και να γίνει τέλειος πολίτης, που να ξέρει να κυβερνά και να υπακούει στους νόμους σύμφωνα με το πνεύμα της δικαιοσύνης. Αυτό το είδος της ανατροφής καθορίζει, όπως μου φαίνεται, ο λόγος μας και τώρα μονάχα αυτήν θέλει να ονομάσει παιδεία.

Πλάτωνος Νόμοι 643a–644b (μετάφραση: Β. Μοσκόβης)

Να συγκρίνετε την άποψη τού Αθηναίου για την παιδεία με όσα εκθέτει ο Αριστοτέλης για τον τρόπο με τον οποιο διαμορφώνεται η αρετή και η τέχνη.

Μονάδες 10

Β3. Να επιλέξετε την απάντηση που συμπληρώνει σωστά το νόημα των προτάσεων:

1. Ο Αριστοτέλης ασκούσε αλύπητη κριτική, μεταξύ άλλων

α) στον Ηρόδοτο

β) στον Ηρακλείδη

γ) στον Ηράκλειτο

2. Ο Δημόκριτος συνέδεσε την έννοια τής ευδαιμονίας

α) με την ψυχή

β) με τα πλούσια κοπάδια

γ) με το ήθος

3. Η έννοια «ευτυχία» συγγενεύει με την έννοια

α) ευβουλία

β) ευδαιμονία

γ) και τις δύο

4. Τη δεύτερη φορά που ο Αριστοτέλης έμενε στην Αθήνα

α) ίδρυσε σχολή με το όνομα «Περίπατος»

β) ίδρυσε σχολή με το όνομα «Λύκειον»

γ) τη διεύθυνση τής Ακαδημίας την είχε ο Ξενοκράτης

5. Κατά τη δωδεκαετή παραμονή του στην Αθήνα ο Σταγειρίτης

α) έγραψε το μεγαλύτερο μέρος των Πολιτικῶν

β) συγκέντρωσε τις 158 Πολιτείες

γ) επιμελήθηκε μια νέα έκδοση των ομηρικών επών

Μονάδες 10

Β4. α. Να αντιστοιχίσετε στο τετράδιό σας καθεμιά αρχαία ελληνική λέξη της Στήλης Α με την ετυμολογικά συγγενή της νεοελληνική λέξη της Στήλης Β (στη Στήλη Β περισσεύουν δύο λέξεις).

Α	Β
1. διανοητικῆς	α. τοκετός
2. δεῖται	β. συνεκτικός
3. ἔσχηκε	γ. παράκληση
4. παρεκκλῖνον	δ. δημιουργός
5. ἐνεργείας	ε. ομόνοια
6. τεχνῶν	στ. άδεια
	ζ. ένδεια
	η. έγκλιση

(μονάδες 6)

Β4.β. Για καθεμιά από τις δύο παρακάτω λέξεις να γράψετε μία περίοδο λόγου στα νέα ελληνικά, όπου η ίδια λέξη, στο ίδιο μέρος του λόγου, σε οποιαδήποτε μορφή της (πτώση, αριθμό, γένος, έγκλιση, χρόνο), χρησιμοποιείται με διαφορετική σημασία από αυτήν που έχει στο αρχαίο κείμενο: «φερόμενος», «δυνάμεις».

(μονάδες 4)

Μονάδες 10

Β. Αδίδακτο Κείμενο

Θουκυδίδης, Ζ, 8. 14-15

Το απόσπασμα αφορά στην επιστολή τού στρατηγού Νικία προς τους Αθηναίους, με την οποία εκφράζει τη δεινή κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η αθηναϊκή δύναμη στη Σικελία.

Ὁ δὲ Νικίας αἰσθόμενος τοῦτο καὶ ὁρῶν καθ' ἡμέραν ἐπιδιδοῦσαν τήν τε τῶν πολεμίων ἰσχὺν καὶ τὴν σφετέραν ἀπορίαν, ἔπεμπε καὶ αὐτὸς ἐς τὰς Ἀθήνας ἀγγέλλων πολλάκις μὲν καὶ ἄλλοτε καθ' ἕκαστα τῶν γιγνομένων, μάλιστα δὲ καὶ τότε, νομίζων ἐν δεινοῖς τε εἶναι καί, εἰ μὴ ὡς τάχιστα ἢ σφᾶς μεταπέμψουσιν ἢ ἄλλους μὴ ὀλίγους ἀποστελοῦσιν, οὐδεμίαν εἶναι σωτηρίαν. φοβούμενος δὲ μὴ οἱ πεμπόμενοι ἢ κατὰ τὴν τοῦ λέγειν ἀδυνασίαν ἢ καὶ μνήμης ἐλλιπεῖς γιγνόμενοι ἢ τῷ ὄχλῳ πρὸς χάριν τι λέγοντες οὐ τὰ ὄντα ἀπαγγέλλωσιν, ἔγραψεν ἐπιστολήν, νομίζων οὕτως ἂν μάλιστα τὴν αὑτοῦ γνώμην μηδὲν ἐν τῷ ἀγγέλῳ ἀφανισθεῖσαν μαθόντας τοὺς Ἀθηναίους βουλεύσασθαι περὶ τῆς ἀληθείας.

(…) ἐπειδὴ δὲ Σικελία τε ἅπασα ξυνίσταται καὶ ἐκ Πελοποννήσου ἄλλη στρατιὰ προσδόκιμος αὐτοῖς, βουλεύεσθε ἤδη ὡς τῶν γ' ἐνθάδε μηδὲ τοῖς παροῦσιν ἀνταρκούντων, ἀλλ' ἢ τούτους μεταπέμπειν δέον ἢ ἄλλην στρατιὰν μὴ ἐλάσσω ἐπιπέμπειν καὶ πεζὴν καὶ ναυτικὴν καὶ χρήματα μὴ ὀλίγα, ἐμοὶ δὲ διάδοχόν τινα, ὡς ἀδύνατος εἰμὶ διὰ νόσον νεφρῖτιν παραμένειν. Ἀξιῶ δ' ὑμῶν ξυγγνώμης τυγχάνειν καὶ γὰρ ὅτ' ἐρρώμην πολλὰ ἐν ἡγεμονίαις ὑμᾶς εὖ ἐποίησα. Ὅ,τι δὲ μέλλετε, ἅμα τῷ ἤρι εὐθὺς καὶ μὴ ἐς ἀναβολᾶς πράσσετε, ὡς τῶν πολεμίων τὰ μὲν ἐν Σικελίᾳ δὶ' ὀλίγου ποριουμένων, τὰ δ' ἐκ Πελοποννήσου σχολαίτερον μέν, ὅμως δ', ἢν μὴ προσέχητε τὴν γνώμην, τὰ μὲν λήσουσιν ὑμᾶς, ὥσπερ καὶ πρότερον, τὰ δὲ φθήσονται.

Λεξιλόγιο

· ἐπιδίδωμι = δίνω επιπρόσθετα, χαρίζω, συνεισφέρω, προοδεύω

· μεταπέμπω = προσκαλώ κάποιον με απεσταλμένο, ανακαλώ

· ἀδυνασία =αδυναμία

· ξυνίσταται = συνασπίζεται, συσπειρώνεται, συνενώνεται, συντάσσεται (εναντίον μας),

· νεφρῖτις = αρρώστια των νεφρών

Γ1. Να μεταφράσετε το απόσπασμα: Ὁ δὲ Νικίας αἰσθόμενος … περὶ τῆς ἀληθείας.

Μονάδες 20

Γ2. Ποια είναι τα αιτήματα τού Νικία προς τους Αθηναίους;

Μονάδες 10

Γ3.α. ἢ τῷ ὄχλῳ πρὸς χάριν τι λέγοντες: να μεταφέρετε όλους τους κλιτούς τύπους στον άλλο αριθμό.

Μονάδες 4

Γ3.β. Ὅ,τι δὲ μέλλετε… τὰ δὲ φθήσονται. : να μεταφέρετε όλους τους ρηματικούς τύπους σε μέλλοντα στον αντίστοιχο τύπο τού ενεστώτα και αορίστου.

Μονάδες 6

Γ4α. Να αναγνωρίσετε συντακτικά τους ακόλουθους όρους τού κειμένου: ἐν δεινοῖς, φοβούμενος, τοῖς παροῦσιν, ἐμοὶ, παραμένειν, πολλὰ.

Μονάδες 6

Γ4.β. ὁρῶν καθ' ἡμέραν ἐπιδιδοῦσαν τήν τε τῶν πολεμίων ἰσχὺν καὶ τὴν σφετέραν ἀπορίαν: να μεταφέρετε το χωρίο στον ευθύ λόγο.

Μονάδες 4

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α1α.

1. Σωστό: ∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης, τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲ ἠθικῆς

2. Λάθος: ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν

3. Λάθος: οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται

4. Σωστό: ἡ δ’ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται

5. Λάθος: οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται ή οὐδ’ ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείη

6. Σωστό: ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς

Α1β. α) 1, 2, 4, 8

β) 3, 5, 6, 7

Β1. Ο Αριστοτέλης στο δοθέν απόσπασμα των Ηθικών Νικομαχείων επιδιώκει να υποστηρίξει τη θεμελιώδη θέση του ότι καμμία ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως (οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται). Η θέση του αυτή προκύπτει ως συμπέρασμα τού συλλογισμού που αναπτύσσεται σε κάθε παράγραφο.

Στην πρώτη παράγραφο το επιχείρημα τού Σταγειρίτη οργανώνεται με επαγωγικό τρόπο ως εξής. Ξεκινάει με τη θέση ότι όλα τα πράγματα που είναι δημιουργημένα από τη φύση έχουν ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς, που σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να αλλάξει με μια διαδικασία υπομονετικού και επαναλαμβανόμενου εθισμού («οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται»). Η θέση αυτή τεκμηριώνεται εμπειρικά με τα παραδείγματα του λίθου και της φωτιάς (οἷον ὁ λίθος φύσει κάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι, οὐδ’ ἂν μυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν, οὐδὲ τὸ πῦρ κάτω). Ως δεύτερη προκείμενη αξιοποιείται η τοποθέτηση ότι η ηθική αρετή δεν υπάρχει άλλος τρόπος να γεννηθεί παρά μόνο με τον εθισμό («ἡ δ' ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται»). Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται μέσα από τον ετυμολογικό συσχετισμό του ἤθους με το ἔθος (ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους). Το συμπέρασμα είναι ότι η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως («ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»). Ωστόσο, έχουμε εν δυνάμει την ικανότητα να τις κατακτήσουμε και να φτάσουμε στο τέλειο, στον σκοπό της ύπαρξής μας («Οὔτ’ ἄρα φύσει ... διὰ τοῦ ἔθους»).

Στη δεύτερη παράγραφο ο Αριστοτέλης συνεχίζει τη θεμελίωση της θέσης του ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, με ένα ακόμα αποδεικτικό επιχείρημα (ἔτι...), χρησιμοποιώντας και εδώ παραδείγματα, τα οποία αντλεί από τις φυσιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου (από τις αισθήσεις). Συγκεκριμένα, παρατηρεί ότι, σχετικά με όσα έχουμε μέσα μας εκ φύσεως, υπάρχει εκ των προτέρων η δυνατότητα να πραγματωθούν και ύστερα (χρονικά) πραγματώνονται χωρίς να χρειάζεται ο εθισμός («ὁσα μὲν φύσει ἡμῖν ... τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομεν»). Για παράδειγμα οι αισθήσεις («ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον»): η δυνατότητα της όρασης και της ακοής υπάρχει εκ φύσεως και μετά πραγματώνεται^· η όραση και η ακοή είναι δοσμένες σε κάθε άνθρωπο, έτοιμες, δεν τις αποκτάμε εκ των υστέρων με τη συχνή χρήση τους («πολλάκις»), βλέποντας ή ακούοντας ξανά και ξανά. Προηγείται, δηλαδή, η ύπαρξη και ακολουθεί η ενέργεια, η χρησιμοποίηση τους, η πραγμάτωση, οι οπτικές ή ακουστικές εμπειρίες («οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ... οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν»). Αντίθετα, σχετικά με την ηθική αρετή, συμβαίνει το αντίθετο: προηγείται η ενέργεια (οι εμπειρίες, οι επαναλήψεις, η άσκηση) και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής («τὰς δ΄ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον»). Δύο παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, που αφορούν στις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την αλήθεια της θέσης αυτής: για να αποκτήσει, δηλαδή, κανείς την ικανότητα του οικοδόμου ή του κιθαριστή, πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα («οἷον οἰκοδομοῦντες ... κιθαρισταί»). Είναι χαρακτηριστική η αναλογία με την παραβολική πρόταση «ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν...» και τη φράση «οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα …». Επομένως, αυτό που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες, συμβαίνει και στις ηθικές αρετές (αναλογία): με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές πράξεις αποκτάμε τις ηθικές αρετές. Το συμπέρασμα εισάγεται με το «οὕτω δή» και περιλαμβάνει τρία παραδείγματα ηθικών αρετών: της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης και της ανδρείας («οὕτω δὴ ... ἀνδρεία ἀνδρεῖοι»). Με άλλα λόγια: ασκούμαστε πρώτα σε μια αρετή και ύστερα την αποκτάμε (π.χ. ενεργώντας συνεχώς με δίκαιο τρόπο γινόμαστε δίκαιοι).

Το κοινό συμπέρασμα των δύο συλλογισμών, λοιπόν, είναι ότι ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως («ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»). Με το συμπέρασμά του αυτό ο Αριστοτέλης απορρίπτει την παλιά αριστοκρατική αντίληψη ότι η αρετή είναι δώρο της φύσης, το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δε δίνεται στον άνθρωπο με τη γέννηση του - και φυσικά δίνεται μόνο στους "αρίστους" (στους αριστοκράτες) και δε δίνεται στους "πολλούς" (στο λαό). Δεν εγκρίνει, λοιπόν, ο Αριστοτέλης την παλιά αριστοκρατική άποψη, σύμφωνα με την οποία αξιόλογος είναι μόνο ο άνθρωπος που έχει φυάν, που είναι, δηλαδή, φορέας δώρου της φύσης, του θεού (ελάχιστη σημασία έχουν τελικά όσα ο ίδιος ο άνθρωπος καταφέρνει να μάθει μόνος του). Αντίθετα, την αριστοκρατική αυτή αντίληψη την συναντάμε σε πολλούς ποιητές (στον Όμηρο, τον Τυρταίο, τον Θέογνη, τον Πίνδαρο), ενώ χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της Αντιγόνης προς την Ισμήνη στο έργο «Αντιγόνη» του Σοφοκλή: «δείξεις τάχα εἴτ’ εὐγενὴς πέφυκας, εἴτ’ ἐσθλῶν κακή». Παρόμοια, ο Ξενοφώντας στο έργο του Ἀγησίλαος αποδίδει την αρετή τού Αγησίλαου στην ευγενική του καταγωγή.

Β2. Το δοθέν εδάφιο από τους πλατωνικούς Νόμους εκθέτει την άποψη τού Αθηναίου ομιλητή για τη σωστή παιδεία. Οι θέσεις του έρχονται σε αναλογία με όσα υποστηρίζει ο Αριστοτέλης στο προκείμενο απόσπασμα των Ηθικών Νικομαχείων σχετικά με την απόκτηση των αρετών και των τεχνών.

Ειδικότερα, ο Σταγειρίτης υποστηρίζει ότι στην ηθική αρετή οι ενέργειες είναι προτερόχρονες των δυνάμεων («τὰς δ΄ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον»), αφού η ηθική αρετή κατακτάται με το ἔθος, δηλαδή τη συνήθεια («ἡ δ' ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται»). ο Αριστοτέλης διακρίνει το ἔθος (τις διαμορφωμένες κοινωνικές συμπεριφορές και πρακτικές ενός ανθρώπου) από την φύσιν (τις δεδομένες βιολογικές/φυσιολογικές λειτουργίες του ανθρώπινου είδους). Το ἔθος συνδέεται γενετικά με την επανάληψη ομοίων ενεργειών: ἔθει δὲ ὅσα διὰ τὸ πολλάκις πεποιηκέναι ποιοῦσιν (Ρητορική 1369b6-7). Στη διαμόρφωση του ἔθους έχει μεγάλη σημασία η νεανική ηλικία. Και στον Πλάτωνα συναντούμε την ίδια διδασκαλία: «ἐμφύεται πᾶσι... τὸ πᾶν ἦθος διὰ ἔθος». Λέει, μάλιστα, ο Πλάτωνας ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει κάποια ψυχικά χαρακτηριστικά ήδη από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξης του. Και στο δοθέν απόσπασμα των Νόμων δίνεται μεγάλη βαρύτητα στο ἔθος για την απόκτηση των αρετών, εφόσον αναφέρεται ότι η παιδεία πρέπει να ξεκινάει από την παιδική ηλικία και να καλλιεργεί τη δικαιοσύνη και τη νομιμοφροσύνη («Παιδεία είναι εκείνη που γυμνάζει τον άνθρωπο από την παιδική ηλικία στην αρετή και του εμπνέει σφοδρή επιθυμία να την αγαπήσει και να γίνει τέλειος πολίτης, που να ξέρει να κυβερνά και να υπακούει στους νόμους σύμφωνα με το πνεύμα της δικαιοσύνης»).

Και στην περίπτωση των τεχνών, βέβαια, ισχύει η ίδια διαδικασία απόκτησης. Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης προχωρεί στην αναλογία μεταξύ αρετών και τεχνών. Περίεργη εδώ η χρήση της λέξης τῶν ἄλλων, εφόσον οι αρετές δεν περιλαμβάνονται στις τέχνες. Και στον Γοργία του Πλάτωνα συναντάμε παρόμοια χρήση: «...ὑπὸ τῶν πολιτῶν καὶ τῶν ἄλλων ξένων». Ενδεικτικό είναι και το σχήμα εξ αναλόγου: «τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον, ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν» (εννοείται : ἐνεργοῦμεν πρότερον). Επιλέγονται δύο παραδείγματα(«οἶον»): το ένα τεχνικής-επαγγέλματος («οἰκοδομεῖν») και το άλλο τέχνης («κιθαρίζειν»), ώστε να καλύπτονται και οι δύο διαστάσεις των τεχνών. Έτσι, ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι στην ηθική αρετή συμβαίνει ό,τι ακριβώς και στις πρακτικές τέχνες: οι άνθρωποι πρώτα εξασκούνται στην οικοδομική, για να γίνουν οικοδόμοι, και στο παίξιμο της κιθάρας, για να γίνουν κιθαριστές («οἷον οἰκοδομοῦντες ... κιθαρισταί»). Με τη χρήση του ενεστώτα («οἰκοδομοῦντες, κιθαρίζοντες - γίνονται οἰκοδόμοι, κιθαρισταί») γίνεται εμφανής η σχέση συγχρόνου ανάμεσα στην επαναλαμβανόμενη πράξη και την κατάκτηση μιας τέχνης. Από τα παραδείγματα είναι φανερό ότι κανείς δε γεννιέται οικοδόμος ή κιθαριστής, αλλά με τη συνεχή εξάσκηση, με το να χτίζει δηλαδή σπίτια ή να παίζει κιθάρα, θα φτάσει κάποια στιγμή σ' ένα ικανοποιητικό επίπεδο γνώσης της κάθε τέχνης. Την ίδια άποψη, ότι, δηλαδή, η τέχνη κατακτάται με την εξάσκηση, συναντούμε και στον Πλάτωνα (Νόμοι), ο οποίος μάλιστα λέει ότι και το παιδικό παιχνίδι είναι μια μορφή εξάσκησης για την τέχνη που το παιδί προορίζεται να ασκήσει στο μέλλον («Βασικό, λοιπόν, σκοπό της παιδείας νομίζουμε την σωστή ανατροφή που, με το παιχνίδι, θα οδηγήσει όσο το δυνατό αποτελεσματικότερα την ψυχή του παιδιού ν' αγαπήσει με όλη του την ύπαρξη εκείνο, στο οποίο όταν γίνει άντρας, θα παραστεί ανάγκη να είναι τέλειος»). Είναι χαρακτηριστικό ότι και ο Αθηναίος ομιλητής αναφέρει παραδείγματα τεχνιτών, όπως τού γεωργού ή τού οικοδόμου (« Όποιος θέλει, παραδείγματος χάριν, να γίνει καλός γεωργός ή οικοδόμος, … με τα παιχνίδια να στρέφει τις απολαύσεις και τις επιθυμίες των παιδιών εκεί όπου όταν φτάσουν πρέπει να τελειώσουν»).

Συγκρίνοντας, λοιπόν, τα δύο αποσπάσματα αναδεικνύεται η κοινή γραμμή σκέψης των δημιουργών τους. Τόσο ο δάσκαλος (Πλάτων) όσο και ο μαθητής (Αριστοτέλης) αναγνωρίζουν την καθοριστική σημασία του ἔθους για την απόκτηση των αρετών και των τεχνών. Η αναλογία αυτή μεταξύ των δύο αυτών κατηγοριών, άλλωστε, φανερώνει την πεποίθησή τους ότι οι αρετές και οι τέχνες δεν είναι έμφυτες αλλά επίκτητες ιδιότητες.

Β3. 1 – β

2 – α

3 –β

4 – γ

5 – α

Β4. α.

1	ε
2	ζ
3	β
4	η
5	δ
6	α

Β4.β. Ο φερόμενος ως δράστης τής ανθρωποκτονίας ομολόγησε το έγκλημά του.

Ο αθλητής έριξε το ακόντιο με μεγάλη δύναμη.

Γ1. Και ο Νικίας, επειδή το κατάλαβε αυτό και έβλεπε ότι κάθε μέρα αυξάνεται η δύναμη των εχθρών και η δική τους αμηχανία, έστελνε και ο ίδιος (επιστολή) στην Αθήνα πολλές φορές και άλλοτε, για να ανακοινώνει ό,τι ακριβώς συνέβαινε, και προπάντων τότε, επειδή θεωρούσε ότι βρίσκονται σε δεινή κατάσταση και, εάν δεν ανακαλέσουν αυτούς όσο το δυνατόν γρηγορότερα ή εάν δεν στείλουν πολλούς άλλους, δεν υπάρχει καμμία σωτηρία. Επειδή όμως φοβόταν μήπως δεν ανακοινώσουν την πραγματική κατάσταση οι απεσταλμένοι, είτε λόγω αδυναμίας να μιλήσουν είτε λόγω έλλειψης μνήμης είτε επειδή θέλουν να ευχαριστήσουν τον λαό με τα λόγια τους, έγραψε επιστολή, επειδή πίστευε ότι οι Αθηναίοι μπορούν να αποφανθούν για την αλήθεια, αφού μάθουν τη γνώμη του χωρίς να αλλοιωθεί καθόλου από τον αγγελιαφόρο.

Γ2. Στο δοθέν απόσπασμα από την επιστολή τού Νικία εκτίθενται τα αιτήματά του προς τους Αθηναίους. Με πολυσύνδετο σχήμα (ἀλλ' ἢ τούτους μεταπέμπειν δέον ἢ ἄλλην στρατιὰν μὴ ἐλάσσω ἐπιπέμπειν καὶ πεζὴν καὶ ναυτικὴν καὶ χρήματα μὴ ὀλίγα, ἐμοὶ δὲ διάδοχόν τινα) ο στρατηγός ζητεί από τους συμπατριώτες του να βοηθήσουν, καθώς η κατάσταση στη Σικελία έχει διαμορφωθεί εις βάρος των Αθηναίων (νομίζων ἐν δεινοῖς τε εἶναι). Συγκεκριμένα, ζητεί άμεση αντικατάσταση των στρατιωτικών δυνάμεων που βρίσκονται στο νησί (εἰ μὴ ὡς τάχιστα ἢ σφᾶς μεταπέμψουσιν / ἢ τούτους μεταπέμπειν δέον) ή ενίσχυσή τους με δυνάμεις πεζικού, ναυτικού αλλά και πολλά χρήματα από την Αθήνα (ἢ ἄλλους μὴ ὀλίγους ἀποστελοῦσιν / ἢ ἄλλην στρατιὰν μὴ ἐλάσσω ἐπιπέμπειν καὶ πεζὴν καὶ ναυτικὴν καὶ χρήματα μὴ ὀλίγα). Όσο για τον εαυτό του, ο Νικίας αιτείται να αντικατασταθεί, επειδή πάσχει από ασθένεια των νεφρών (ἐμοὶ δὲ διάδοχόν τινα, ὡς ἀδύνατος εἰμὶ διὰ νόσον νεφρῖτιν παραμένειν). Συνολικά, γίνεται φανερή μέσα από την επιστολή η απόγνωση που έχει κυριεύσει τον Αθηναίο στρατηγό εξαιτίας των αντίξοων συνθηκών τού πολέμου στη Σικελία.

Γ3.α. ἢ τοῖς ὄχλοις πρὸς χάριτάς τινα / ἄττα λέγων

Γ3.β.

ρηματικοί τύποι μέλλοντα	ενεστώτας	αόριστος
ποριουμένων	ποριζομένων	πορισαμένων / πορισθέντων
λήσουσιν	λανθάνουσιν	ἔλαθον
φθήσονται	φθάνουσι(ν)	ἔφθησαν / ἔφθασαν

Γ4α. ἐν δεινοῖς: εμπρόθετος προσδιορισμός που δηλώνει κατάσταση, σε θέση κατηγορουμένου στο υποκείμενο τού απαρεμφάτου εἶναι.

φοβούμενος: επιρρηματική αιτιολογική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο· λειτουργεί ως επιρρηματικός προσδιορισμός τού αναγκαστικού αιτίου στο ρήμα ἔγραψεν

τοῖς παροῦσιν: επιθετική μετοχή με υποκείμενο το άρθρο της (τοῖς)· λειτουργεί ως αντικείμενο στη μετοχή ἀνταρκούντων

ἐμοὶ: δοτική αντικειμενική ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός στο διάδοχον

παραμένειν: απαρέμφατο τής αναφοράς από το επίθετο ἀδύνατος, ταυτοπροσωπία

πολλὰ: έμμεσο σύστοιχο αντικείμενο στην περίφραση εὖ ἐποίησα

Γ4.β. καθ' ἡμέραν ἐπιδίδωσιν ἥ τε τῶν πολεμίων ἰσχὺς καὶ ἡ ἡμετέρα ἀπορία.

Επιμέλεια: Χαρίδημος Ξενικάκης