ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ: ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ + ΠΟΛΙΤΙΚΑ με ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

 

Γ΄ Λυκείου    Ομάδα Προσ/μού Ανθρωπιστικών Σπουδών

Γραπτή δοκιμασία στα Αρχαία Ελληνικά

 

 

Α. Διδαγμένο κείμενο

 

Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 6.10-13·16, 1106b18-28·

Οἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον, καὶ ἀμφότερα οὐκ εὖ· τὸ δ' ὅτε δεῖ καὶ ἐφ' οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς. Ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον. Ἡ δ' ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν, ἐν οἷς ἡ μὲν ὑπερβολὴ  ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις, τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται· ταῦτα δ' ἄμφω τῆς ἀρετῆς. Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου.

 

Αριστοτέλους Πολιτικά Θ 1.3-2.1, 1337a33-b11

Ὅτι μὲν οὖν νομοθετητέον περὶ παιδείας καὶ ταύτην κοινὴν ποιητέον, φανερόν·  τίς δ' ἔσται ἡ παιδεία καὶ πῶς χρὴ παιδεύεσθαι, δεῖ μὴ λανθάνειν. Νῦν γὰρ  ἀμφισβητεῖται  περὶ τῶν ἔργων. Οὐ γὰρ ταὐτὰ πάντες ὑπολαμβάνουσι δεῖν μανθάνειν τοὺς νέους οὔτε πρὸς ἀρετὴν οὔτε πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον, οὐδὲ φανερὸν πότερον πρὸς τὴν διάνοιαν πρέπει μᾶλλον ἢ πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος· ἔκ τε τῆς ἐμποδὼν παιδείας ταραχώδης ἡ σκέψις καὶ δῆλον οὐδὲν πότερον ἀσκεῖν δεῖ τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον ἢ τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετὴν ἢ τὰ περιττά (πάντα γὰρ εἴληφε ταῦτα κριτάς τινας)· περί τε τῶν πρὸς ἀρετὴν οὐθέν ἐστιν ὁμολογούμενον (καὶ γὰρ τὴν ἀρετὴν οὐ τὴν αὐτὴν εὐθὺς πάντες τιμῶσιν, ὥστ' εὐλόγως διαφέρονται καὶ πρὸς τὴν ἄσκησιν αὐτῆς).

 

Α1. α. 1. ἀμφότερα : Σε ποια φράση τού αρχαίου κειμένου αναφέρεται η λέξη;

2. ἐν οἷς : Σε ποια φράση τού αρχαίου κειμένου αναφέρεται το προθετικό σύνολο;

3. περί τε τῶν πρὸς ἀρετὴν : Σε ποια φράση τού αρχαίου κειμένου αναφέρεται το προθετικό σύνολο;

(μονάδες 6)

 

β. Να συμπληρώσετε τις ακόλουθες προτάσεις με την κατάλληλη λέξη ή φράση από το πρωτότυπο κείμενο, ώστε να ολοκληρώνεται σωστά το νόημα κάθε περιόδου.

                     i.            Το μέσον στα συναισθήματα είναι και ………………..

                  ii.            Η ……………….. παιδεία μεγεθύνει τη σύγχυση σε όποιον αναζητεί ένα ιδανικό εκπαιδευτικό σύστημα.

                iii.            Για την αρετή και …………………………… υπάρχει διχογνωμία όσον αφορά στο περιεχόμενο τής παιδείας.

                iv.            Η επιτυχία τού ορθού και ο έπαινος είναι στοιχεία ………………….

(μονάδες 4)

                                                                                      Μονάδες 10

 

Β1. Οἷον καὶ φοβηθῆναι … ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς: πώς είναι δυνατή, κατά τον Αριστοτέλη, η επίτευξη τού μέσου στα συναισθήματα; Να εντοπίσετε δύο εκφραστικούς τρόπους με τους οποίους αναδεικνύεται η θέση του.

 Μονάδες 10

 

Β2. Ποια ερωτήματα θέτει ο Αριστοτέλης ως προς τους στόχους της παιδείας, και πώς ανταποκρίνεται σε αυτά η «ἐμποδών παιδεία» σύμφωνα με τα δεδομένα του κειμένου;           

Μονάδες 10

 

Β3. Να γράψετε στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε καθεμία από τις παρακάτω θέσεις, τη λέξη Σωστό, αν είναι σωστή, ή τη λέξη Λάθος, αν είναι λανθασμένη:     

α. Ο Αριστοτέλης ίδρυσε σχολή, το Λύκειον.

β. Όταν ο Αριστοτέλης πέθανε στη Χαλκίδα ήταν το τρίτο έτος της εκατοστής δέκατης τέταρτης Ολυμπιάδας σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Διογένη τού Λαέρτιου (3ος αι. μ.Χ.).

γ. Ο όρος εὐτυχία διαφέρει έντονα από τον όρο εὐβουλία.

δ. Η ευδαιμονία είναι ενέργεια, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη.

ε. Κατά διάρκεια τής δεύτερης παραμονής του στην Αθήνα ο Αριστοτέλης επιδόθηκε στη συγκέντρωση των 158 Πολιτειῶν.

Μονάδες 10

 

Β4.    α. Να βρείτε στο παραπάνω διδαγμένο κείμενο μία ετυμολογικά συγγενή λέξη, απλή ή σύνθετη, για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

δυόσμος, άψογος, θεμέλιο, λαθραίος, πρόβατο, διένεξη.

(Μονάδες 6)

 

β. Για καθεμιά από τις δύο παρακάτω λέξεις να γράψετε μία περίοδο λόγου στα νέα ελληνικά, όπου η ίδια λέξη, στο ίδιο μέρος του λόγου, σε οποιαδήποτε μορφή της (πτώση, αριθμό, γένος, έγκλιση, χρόνο), χρησιμοποιείται με διαφορετική σημασία από αυτήν που έχει στο αρχαίο κείμενο: στοχαστική, περιττά.

(Μονάδες 4)

Μονάδες 10

 

 

Β5. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ἀριστοτέλους, Πολιτικά, 1295 b38 - 1296 a 13.

(Μετάφραση: Χ. Ξενικάκης)

 

Στο απόσπασμα από τα Πολιτικά ο φιλόσοφος εξετάζει τη σημασία που έχει η τήρηση τής μεσότητας για τα πολιτεύματα.

 

Είναι φανερό, λοιπόν, ότι άριστη είναι η πολιτική κοινωνία που συγκροτείται από πολίτες της μεσαίας τάξης, και ότι καλό πολιτικό βίο επιδέχονται πόλεις τέτοιες, στις οποίες η μεσαία τάξη είναι πολυπληθέστερη και ισχυρότερη από τις δύο άλλες. Διαφορετικά, ας είναι (η μεσαία τάξη) ισχυρότερη τουλάχιστον από τη μία από τις τάξεις αυτές, καθώς, αν προστεθεί στην ασθενέστερη, συντελεί στην ισορροπία και παρακωλύει τις αντίθετες ακρότητες. Γι’ αυτό και το μεγαλύτερο ευτύχημα για τις πόλεις είναι το να έχουν μέση και επαρκή περιουσία όσοι μετέχουν στην πολιτική εξουσία. Άλλωστε, όπου κάποιοι έχουν υπερβολικά μεγάλη περιουσία, ενώ κάποιοι άλλοι καθόλου, εκεί είτε επικρατεί ακραία δημοκρατία ή άκρατη ολιγαρχία είτε ανακύπτει τυραννία από αυτές τις δύο υπερβολές. (…) Έγινε φανερό από αυτά ότι το μέσο πολίτευμα είναι το καλύτερο. Άλλωστε, μόνο αυτό δεν υπόκειται στους κινδύνους των εμφύλιων συγκρούσεων, λόγω του ότι, όπου είναι πολυπληθέστερη η μεσαία τάξη, εκεί προκαλούνται ελάχιστα διαμάχες και διαιρέσεις τού πολιτεύματος σε αντιμαχόμενα μέρη. Γι’ αυτό τον λόγο σπανίζουν στις μεγάλες πόλεις οι εμφύλιες διαμάχες. Η μεσαία τάξη σε αυτές είναι πολυπληθέστερη, ενώ στις μικρές πόλεις ευκολότερα επέρχεται η διαφοροποίηση όλων σε δύο τάξεις, με αποτέλεσμα να μην απομένει μεσότητα, και όλοι σχεδόν να είναι είτε άποροι είτε εύποροι.

 

Να συγκρίνετε τις θέσεις που διατυπώνει ο Σταγειρίτης για τη μεσότητα στο κείμενο αναφοράς με όσα εκθέτει για το ίδιο θέμα στα Πολιτικά και να δείξετε πώς καταλήγει ότι η μεσότητα είναι αναγκαία για την πολιτεία.

Μονάδες 10

 

 

Γ. Αδίδακτο κείμενο: Ξενοφών, Κύρου Άνάβασις 3, 2, 10- 13

 

Ο Αρταξέρξης ο Β´, γιος του Δαρείου του Β´, ανέβηκε στον περσικό θρόνο το 404 π.Χ. και θέλησε να θανατώσει τον αδελφό του Κύρο μετά την καταγγελία ότι συνωμοτούσε εναντίον του. Ο Κύρος, για να ανατρέψει τον αδελφό του, συγκέντρωσε μισθοφορικό στρατό. Σε αυτόν συμπεριλαμβάνονταν 13.000 Έλληνες, που έμειναν στην ιστορία με το όνομα Μύριοι. Στο απόσπασμα ο Ξενοφώντας απευθύνεται στο στράτευμα των Μυρίων μετά την εκλογή των νέων στρατηγών.

 

Ἐτύγχανον λέγων ὅτι πολλαὶ καὶ καλαὶ ἐλπίδες ἡμῖν εἶεν σωτηρίας. πρῶτον μὲν γὰρ ἡμεῖς μὲν ἐμπεδοῦμεν τοὺς τῶν θεῶν ὅρκους, οἱ δὲ πολέμιοι ἐπιωρκήκασί τε καὶ τὰς σπονδὰς παρὰ τοὺς ὅρκους λελύκασιν. οὕτω δ’ ἐχόντων εἰκὸς τοῖς μὲν πολεμίοις ἐναντίους εἶναι τοὺς θεούς, ἡμῖν δὲ συμμάχους, οἵπερ ἱκανοί εἰσι καὶ τοὺς μεγάλους ταχὺ μικροὺς ποιεῖν καὶ τοὺς μικροὺς κἂν ἐν δεινοῖς ὦσι σῴζειν εὐπετῶς, ὅταν βούλωνται. ἔπειτα δὲ ἀναμνήσω γὰρ ὑμᾶς καὶ τοὺς τῶν προγόνων τῶν ἡμετέρων κινδύνους, ἵνα εἰδῆτε ὡς ἀγαθοῖς τε ὑμῖν προσήκει εἶναι σῴζονταί τε σὺν τοῖς θεοῖς καὶ ἐκ πάνυ δεινῶν οἱ ἀγαθοί. ἐλθόντων μὲν γὰρ Περσῶν καὶ τῶν σὺν αὐτοῖς παμπληθεῖ στόλῳ ὡς ἀφανιούντων τὰς Ἀθήνας, ὑποστῆναι αὐτοὶ Ἀθηναῖοι τολμήσαντες ἐνίκησαν αὐτούς. καὶ εὐξάμενοι τῇ Ἀρτέμιδι ὁπόσους κατακάνοιεν τῶν πολεμίων τοσαύτας χιμαίρας καταθύσειν τῇ θεῷ, ἐπεὶ οὐκ εἶχον ἱκανὰς εὑρεῖν, ἔδοξεν αὐτοῖς κατ’ ἐνιαυτὸν πεντακοσίας θύειν, καὶ ἔτι νῦν ἀποθύουσιν. ἔπειτα ὅτε Ξέρξης ὕστερον ἀγείρας τὴν ἀναρίθμητον στρατιὰν ἦλθεν ἐπὶ τὴν Ἑλλάδα, καὶ τότε ἐνίκων οἱ ἡμέτεροι πρόγονοι τοὺς τούτων προγόνους καὶ κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλατταν. ὧν ἔστι μὲν τεκμήρια ὁρᾶν τὰ τρόπαια, μέγιστον δὲ μαρτύριον ἡ ἐλευθερία τῶν πόλεων ἐν αἷς ὑμεῖς ἐγένεσθε καὶ ἐτράφητε· οὐδένα γὰρ ἄνθρωπον δεσπότην ἀλλὰ τοὺς θεοὺς προσκυνεῖτε. τοιούτων μέν ἐστε προγόνων. 

 

Λεξιλόγιο

χίμαιρα =νεαρή κατσίκα

ἀγείρω =συγκεντρώνω

μαρτύριον = απόδειξη

 

Γ1. Να μεταφράσετε το απόσπασμα: «ἔπειτα ὅτε Ξέρξης ὕστερον… ἐγένεσθε καὶ ἐτράφητε».

Μονάδες 10

 

Γ2. Πώς προσπαθεί ο Ξενοφών να πείσει το στράτευμα των Ελλήνων ότι έχουν ελπίδες να σωθούν;

Μονάδες 10

 

Γ3.α. Ἐτύγχανον λέγων ὅτι πολλαὶ καὶ καλαὶ ἐλπίδες ἡμῖν εἶεν σωτηρίας: να μεταφέρετε όλους τους κλιτούς τύπους τής περιόδου στον άλλο αριθμό.

Μονάδες 8

 

β. ἀποθύουσιν, ἐτράφητε: να μεταφέρετε τα ρήματα στο β’ ενικό προστακτικής στον χρόνο και τη φωνή που βρίσκονται.

Μονάδες 2

 

Γ4. α. Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τους όρους: ἡμῖν (το πρώτο), ἐναντίους, ἐλθόντων, αὐτοῖς, νῦν, ὁρᾶν.

Μονάδες 6

 

β. ὅταν βούλωνται: να αναγνωρίσετε το είδος τού υποθετικού λόγου που λανθάνει και να το μετατρέψετε έτσι, ώστε να αναφέρεται στο παρελθόν.

Μονάδες 4

 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

 

Α1. α. 1. ἀμφότερα : καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον.

2. ἐν οἷς : περὶ πάθη καὶ πράξεις.

3. περί τε τῶν πρὸς ἀρετὴν : τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετὴν.

 

β.

                     i.            ἄριστον

                  ii.            ἐμποδὼν

                iii.            τὸν βίον τὸν ἄριστον.

                iv.            τῆς ἀρετῆς

                                                                            

 

Β1. Η κατεξοχήν ελληνική ηπιότητα γίνεται για τον Σταγειρίτη το κριτήριο της αρετής. Στο απόσπασμα «Οἷον καὶ φοβηθῆναι … καὶ ἄριστον» ο Αριστοτέλης προτείνει κάποιες κοινωνικές συνιστώσες που πρέπει να λαμβά­νει υπόψη του ο καθένας, μέσα από την αξιολόγηση των οποίων θα φθάσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα, δηλαδή θα ενεργήσει σύμφωνα με τη μεσότητα.

Αυτοί οι κανόνες είναι η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νοιώθουμε ένα συναί­σθημα (ὅτε δεῖ)· τα δεδομένα και οι συνθήκες της πραγματικότητας σε σχέση με τι οποίες πρέπει να νοιώθουμε ένα συναί­σθημα (ἐφ' οἷς δεῖ)· οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα συ­ναίσθημα (πρὸς οὓς δεῖ)· ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νοιώθουμε ένα συναίσθημα (οὗ ἔνε­κα δεῖ)· ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα (ὡς δεῖ).

Με τον όρο "συναίσθημα" (πάθος κατά τον Αριστοτέλη) νοείται μια ψυχική κατάσταση, την οποία βιώνει ένας άνθρωπος· νοείται, ωστόσο, και το σύνολο των αντί­στοιχων σωματικών αντιδράσεων και εκδηλώσεων (κυρίως κινήσεις, μορφα­σμοί, φωνές, εκκρίσεις αδένων κ.λπ.). Μάλιστα, στο τελευταίο από τα παραπάνω στοιχεία (ὡς δεῖ) πρέπει να νοηθεί το συναίσθημα μόνο ως σύνολο των σωματικών εκδηλώσεων του.

Για να μπορέσει, λοιπόν, να διατηρηθεί η μεσότητα στα συναισθήματα, που είναι και το «ἄριστον», πρέπει να τηρούνται ορισμένες προϋποθέσεις, οι οποίες παρουσιάζονται από τον φιλόσοφο με πολυσύνδετο σχήμα, που προσδίδει έμφαση και τονίζει την πολυπτυχότητα των κοινωνικών παραμέτρων που πρέπει να ληφθούν υπ’όψιν για την τήρηση τής μεσότητας («τὸ δ' ὅτε δεῖ καὶ ἐφ' οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ»). Συγκεκριμένα, πρόκειται για δεοντολογικούς κανόνες – γι’ αυτό και επαναλαμβάνεται συνεχώς ή εννοείται το «δεῖ» (σχήμα από κοινού και κύκλος) – που κατευθύνουν προς την ηθικά ορθή πράξη.

Η επανειλημμένη χρήση τού ρήματος δεῖ παραπέμπει σε μια κοινωνική αναγκαιότητα τήρησης τού μέτρου. Άλλωστε, κάθε κοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς. Όσο πιο μικρή και δεμένη είναι αυτή η κοινότητα, όπως η πόλη-κράτος που είχε στο νου του ο Αριστοτέλης, τόσο πιο εμφανής και άμεση είναι η λειτουργία καθενός στις κοινωνικές και πολιτικές διαδικασίες, γεγονός που ενδυναμώ­νει την αίσθηση υπευθυνότητας και την αναζήτηση του συλλογικού συμφέροντος. Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους, γιατί ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλου και όχι ως μεμονωμένο άτομο. Τα κριτήρια, λοιπόν, αυτά βασίζονταν καταρχάς στους γραπτούς νόμους της πόλης-κράτους: αυτοί ήταν, άλλωστε, που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη, όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο «Κρίτων», όταν του προτάθηκε να δραπετεύσει. Επιπλέον, η (λαϊκή) παράδοση επιβάλλει κάποιους άγραφους κανόνες συμβίωσης˙ εδώ εντάσσεται και η θρησκευ­τική παράδοση των αρχαίων -την οποία εμείς λέμε μυθολογία-, η οποία προβάλλει πρό­τυπα - για μίμηση ή για αποφυγή. Τέλος, καίριο ρόλο διαδραματίζει η λογική (ο ορθός λόγος): η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά.

 

Β2. Η σύνταξη μανθάνειν πρός… χρησιμοποιείται από τον Αριστοτέλη, για να αναφερθεί σε πιθανούς διδακτικούς σκοπούς. Ως πιθανοί σκοποί της παιδείας παρατίθενται διαζευτικά η αρετή ή ευτυχία (Οὐ γὰρ ταὐτὰ πάντες ὑπολαμβάνουσι δεῖν μανθάνειν τοὺς νέους οὔτε πρὸς ἀρετὴν οὔτε πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον), η ανάπτυξη του πνεύματος ή η καλλιέργεια της ψυχής (οὐδὲ φανερὸν πότερον πρὸς τὴν διάνοιαν πρέπει μᾶλλον ἢ πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος·), η χρηστικότητα της γνώσης ή η αυταξία της (δῆλον οὐδὲν πότερον ἀσκεῖν δεῖ τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον ἢ τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετὴν ἢ τὰ περιττά). Η τρέχουσα εκπαιδευτική πρακτική (ἔκ τε τῆς ἐμποδὼν παιδείας) μόνο ταραχή μπορεί να προκαλέσει στον ερευνητή, γι’ αυτό και προσωρινά προσπερνάται.

Ενώ ο δάσκαλός του, ο Πλάτων, αναπτύσσει τον προβληματισμό του για το δίκαιο και την παιδεία στο πλαίσιο μιας ιδεατής πολιτείας, ο ρεαλιστής Αριστοτέλης προβληματίζεται ρητά για την τρέχουσα εκπαιδευτική πραγματικότητα της εποχής του. Ο Σταγειρίτης, λοιπόν, προκειμένου να δώσει έμφαση στην αντίθεση των διαφορετικών απόψεων και να μεγεθύνει τη σύγχυση («ταραχώδης ἡ σκέψις») που δημιουργείται σ' εκείνον που αναζητεί το ιδανικό εκπαιδευτικό σύστημα, επικαλείται την εκπαιδευτική πραγματικότητα της εποχής του («ἔκ τε τῆς ἐμποδὼν παιδείας»), η οποία είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και η επιλογή του προγράμματος σπουδών γινόταν από τους γονείς. Με τη φράση «ἐμποδὼν παιδείας» ο Αριστοτέλης εννοεί την παιδεία με την οποία είμαστε καθημερινά σε επαφή, την παιδεία που ισχύει στην κοινωνία μας. Η άντληση αυτού του δεδομένου από την καθημερινή εμπειρία συνάδει με τον εμπειρισμό τού Σταγειρίτη.

Διακρίνει, λοιπόν, στην εποχή του και μας παραδίδει τρεις τύπους παιδείας. Αρχικά, την ωφελιμιστική παιδεία, με την οποία επιδιώκεται το πρακτικό και το ωφέλιμο, τα χρήσιμα για τη ζωή («τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον»), την ηθοπλαστική, η οποία προτάσσει τη διάπλαση του ήθους των παιδιών, αυτά που τείνουν προς την αρετή («τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετήν») και, τέλος, τη γνωσιοκεντρική / νοησιαρχική, η οποία δίνει προτεραιότητα στην καλλιέργεια του νου, σε αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση («τὰ περιττά»). Με την έκφραση «περιττά» ο Σταγειρίτης δηλώνει το σύνολο των γνώσεων που δεν αποβλέπουν σε άμεσες πρακτικές εφαρμογές. Είναι πολύ χαρακτηριστική η αναφορά του στη γνώση, τη θεωρούμενη από κάποιους άχρηστη, που είχαν προσωκρατικοί φιλόσοφοι όπως ο Θαλής και ο Αναξαγόρας. Σε ένα παρακάτω χωρίο των  Πολιτικών  (Πολιτικά  1337 b 23) αναφέρει τι αποτελούσε συνήθως την παιδεία του καιρού του. Τα μαθήματα, λοιπόν, που διδάσκονταν εκείνη την εποχή, τα διακρίνει σε τέσσερις κλάδους και ήταν ανάγνωση και γραφή, αντικείμενα τα οποία θεωρούνταν χρήσιμα για τη ζωή («χρήσιμα πρὸς τὸν βίον»), γυμναστική, η οποία συντελούσε στην καλλιέργεια της ανδρείας, μουσική, η οποία θεωρούνταν και χρήσιμη για τη ζωή και ασκούσε ηθική επίδραση στον άνθρωπο, και μερικές φορές σχέδιο και ζωγραφική, δεξιότητες που θεωρούνταν κι αυτές χρήσιμες για τη ζωή. Η αριθμητική δεν αναφέρεται, επειδή ίσως στην Αθήνα αυτή διδασκόταν στο σπίτι και όχι στο σχολείο.

Οι δύο τελευταίες κατευθύνσεις της παιδείας («τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετήν», «τὰ περιττά») παραπέμπουν αντίστοιχα στο προηγούμενο δίλημμα «πρὸς τὴν διάνοιαν πρέπει μᾶλλον ἢ πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος», επισημαίνοντας το δίλημμα μεταξύ ηθικών («τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετήν») και διανοητικών αρετών («τὰ περιττά»).

 

Β3. α. Λάθος

β. Λάθος

γ. Σωστό

δ. Σωστό

ε. Λάθος

 

 

 

Β4.    α. δυόσμος: ἡσθῆναι

άψογος: ψέγεται

θεμέλιο: νομοθετητέον

λαθραίος: λανθάνειν

πρόβατο: ἀμφισβητεῖται

διένεξη: διαφέρονται

 

β. Έμεινε για πολλή ώρα στοχαστικός, μέχρι να  πάρει μια απόφαση.

Η τέχνη τής κλασικής εποχής διακρίνεται για τη λιτότητα των εκφραστικών της μέσων και την αποφυγή κάθε περιττού στοιχείου.

 

 

Β5. Το δοθέν απόσπασμα από τα Πολιτικά τού Αριστοτέλη εξαίρει τη σημασία τής μεσότητας για την υγιή πολιτική ζωή. Οι θέσεις του αυτές κινούνται στην ίδια γραμμή σκέψης με τις ηθικές του διδασκαλίες στο πρωτότυπο απόσπασμα από τα Ηθικά Νικομάχεια (Β 6, 1-3). Η έννοια του μέσου προϋπάρχει στον Πλάτωνα, ο οποίος κάνει λόγο για το μέτριον και τη συμμετρία με παρόμοια σημασία («ομορφιά και αρετή αναμφίβολα προκαλεί η τήρηση του μέτρου και η σωστή αναλογία», Φίληβος 64 e). Όμως συστηματική αξιοποίηση και ισχυρή θεμελίωσή της έννοιας της μεσότητας γίνεται από τον Αριστοτέλη. Ας θυμηθούμε καταρχάς το αρχαιοελληνικό γνωμικό: μέτρον ἄριστον. Ο Αριστοτέλης το αποδέχεται και τονίζει: Στο πεδίο των παθών και των πράξεων ο άνθρωπος κάνει επιλογές· μπορεί να ξεπεράσει το μέσον-μέτρο (ὑπερβολή) ή να υστερήσει ως προς αυτό (ἔλλειψις). Για παράδειγμα, υπερβολή, έλλειψη και εύρεση του μέτρου μπορεί να υπάρξει στη διατροφή, την άσκηση, την εκδήλωση οργής, τη δαπάνη χρημάτων κ.ά. Στόχος του ενάρετου είναι σε κάθε περίπτωση το μέτρο, η επίτευξη της μεσότητος.

Στο πρωτότυπο κείμενο ο φιλόσοφος, επιδιώκοντας να οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι μια μορφή μεσότητας («Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου»), επισωρεύει επιμέρους αντιθέσεις μέσα από τις οποίες τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας: «οὺκ εὖ» ≠ «ἄριστον», «ἁμαρτάνεται ≠ κατορθοῦται», «ψέγεται ≠ ἐπαινεῖται». Ειδικότερα, η υπερβολή και η έλλειψη απορρίπτονται: το μᾶλλον καὶ ἧττον χαρακτηρίζονται με την ήπια φράση ἀμφότερα οὐκ εὖ (το σχήμα λιτότητας υπογραμμίζει την ηπιότητα της απόρριψης). Παρακάτω ο Αριστοτέλης είναι κατηγορηματικός: ἡ ὑπερβολή ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις (η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν σφάλμα και ψέγονται, απορρίπτονται). Παρόμοια, και στο δοθέν απόσπασμα των Πολιτικών ο Σταγειρίτης επισημαίνει τους κινδύνους πολιτειακής εκτροπής που ελλοχεύουν στην περίπτωση τής ύπαρξης μεγάλων ταξικοοικονομικών διαφορών σε μια πόλη («εφόσον όπου κάποιοι έχουν υπερβολικά μεγάλη περιουσία ενώ κάποιοι άλλοι καθόλου, εκεί είτε επικρατεί ακρότατη δημοκρατία ή άκρατη ολιγαρχία είτε ανακύπτει τυραννία από αυτές τις δύο υπερβολές.»). Μάλιστα, ως ακραίο απότοκο μιας τέτοιας κοινωνικής δομής αναφέρει την εδραίωση τυραννικών καθεστώτων.

Αντίθετα, η μεσότητα εξαίρεται, αφού αυτή συσχετίζεται με το ἄ­ριστον και με την ἀρετήν («μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς»), και  τὸ μέσον ἐπαινεῖται, γιατί είναι το σωστό («τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ  κατορθοῦται). Κατ’ αναλογίαν, ο φιλόσοφος στο μεταφρασμένο απόσπασμα τονίζει ότι  «το μεγαλύτερο ευτύχημα για τις πόλεις είναι το να έχουν μέση και επαρκή περιουσία όσοι μετέχουν στην πολιτική εξουσία». Άρα, η μεσότητα στην πολιτεία, η οποία προκύπτει μέσα από την εξίσωση των ταξικών διαφορών, εδραιώνει την κοινωνική αρμονία και συνοχή («άριστη είναι η πολιτική κοινωνία … συντελεί στην ισορροπία και παρακωλύει τις αντίθετες ακρότητες»). Εξάλλου, σε όσες πόλεις πλειοψηφεί η μεσαία τάξη αποκλείονται τα ενδεχόμενα κοινωνικών αναταραχών («Έγινε φανερό από αυτά ότι το μέσο πολίτευμα είναι το καλύτερο… σπανίζουν στις μεγάλες πόλεις οι εμφύλιες διαμάχες.»).

Συνολικά, για τον Αριστοτέλη η μεσότητα φαίνεται να αποτελεί όχι μόνο το ισοδύναμο τής ηθικής τελείωσης τού ανθρώπου, εφόσον τον οδηγεί στην απόκτηση τής αρετής και, συνακόλουθα, τής ευδαιμονίας, αλλά και το εχέγγυο τής υγιούς πολιτικής ζωής. Αντίθετα, κατίσχυση των ακροτήτων (υπερβολής και έλλειψης) σε μια πόλη συνιστά ιοβόλο παράμετρο τής κοινωνικής ζωής, όπως άλλωστε συμβαίνει και στην ηθική υπόσταση κάθε ατόμου. Και βέβαια, η αντιστοιχία αυτή του ατομικού και του συλλογικού βίου δεν ξενίζει, εφόσον είναι γνωστό ότι για τον Σταγειρίτη υπάρχει άρρηκτη σύνδεση τής ηθικής με την πολιτική φιλοσοφία (συγκεκριμένα, η πρώτη αποτελεί μέρος τής δεύτερης).

 

Γ1. Έπειτα, όταν ο Ξέρξης εκστράτευσε εναντίον τής Ελλάδας, αφού συγκέντρωσε την αναρίθμητη στρατιά (του), οι πρόγονοί μας και τότε νίκησαν τους προγόνους τους και στην ξηρά και στη θάλασσα. Ως αποδεικτικά στοιχεία γι’ αυτά είναι δυνατόν να δει κανείς τα τρόπαια, αλλά η μεγαλύτερη επιβεβαίωση είναι η ελευθερία των πόλεων στις οποίες εσείς γεννηθήκατε και ανατραφήκατε.

 

Γ2. Στο απόσπασμα ο Ξενοφών προσπαθεί να πείσει το μισθοφορικό στράτευμα των Ελλήνων ότι έχουν ελπίδες να σωθούν. Αρχικά, τονίζει την αντίθεση (μέν- δέ) ανάμεσα στους Έλληνες και στους εχθρούς τους ως προς την τήρηση των όρκων και των συμφωνιών που επικυρώνονται με θυσίες στους θεούς (πρῶτον μὲν γὰρ ἡμεῖς μὲν ἐμπεδοῦμεν τοὺς τῶν θεῶν ὅρκους, οἱ δὲ πολέμιοι ἐπιωρκήκασί τε καὶ τὰς σπονδὰς παρὰ τοὺς ὅρκους λελύκασιν). Η επιορκία, λοιπόν, των εχθρών προοικονομεί ότι θα υποστούν τη θεϊκή οργή, ενώ οι Έλληνες θα ανταμειφθούν για την ευσέβειά τους (οὕτω δ’ ἐχόντων εἰκὸς τοῖς μὲν πολεμίοις ἐναντίους εἶναι τοὺς θεούς, ἡμῖν δὲ συμμάχους). Εξάλλου, οι θεοί μπορούν εύκολα να ανατρέψουν τις σχέσεις εξουσίας μεταξύ των ανθρώπων, είτε αποδυναμώνοντας τους ισχυρούς είτε σώζοντας τους αδύναμους (οἵπερ ἱκανοί εἰσι καὶ τοὺς μεγάλους ταχὺ μικροὺς ποιεῖν καὶ τοὺς μικροὺς κἂν ἐν δεινοῖς ὦσι σῴζειν εὐπετῶς, ὅταν βούλωνται). Προς επίρρωση τής θέσης του, ο Ξενοφών υπενθυμίζει στο στράτευμα τις θαυμαστές νίκες των Ελλήνων ενάντια στις πανίσχυρες δυνάμεις των Περσών κατά τα Μηδικά (ἔπειτα δὲ ἀναμνήσω γὰρ ὑμᾶς … καὶ κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλατταν). Επομένως, με την υπόμνηση τής προγονικής αρετής (τοιούτων μέν ἐστε προγόνων) και τής εύνοιας των θεών ως ανταπόδοσης στις ευσεβείς πράξεις ο στρατηγός επιδιώκει να ανορθώσει το φρόνημα των Ελλήνων μισθοφόρων.

 

Γ3.α. Ἐτυγχάνομεν λέγοντες ὅτι πολλὴ καὶ καλὴ ἐλπὶς ἐμοὶ εἴη σωτηριῶν.

 

β. ἀπόθυε, τράφηθι

 

Γ4. α. ἡμῖν: δοτική προσωπική κτητική από το υπαρκτικό ρήμα εἶεν.

ἐναντίους: κατηγορούμενο στο θεούς μέσω τού εἶναι.

ἐλθόντων: επιρρηματική χρονική μετοχή με υποκείμενο τῶν Περσῶν (γενική απόλυτη)· δηλώνει το προτερόχρονο· λειτουργεί ως επιρρηματικός προσδιορισμός τού χρόνου (προτερόχρονο) στο ρήμα ἐνίκησαν.

αὐτοῖς: δοτική προσωπική από το απρόσωπο ρήμα ἔδοξεν

νῦν: επιρρηματικός προσδιορισμός τού χρόνου στο ρήμα ἀποθύουσιν

ὁρᾶν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο στο απρόσωπο ρήμα ἔστι, ετεροπροσωπία.

β. Η υπόθεση εισάγεται με τον σύνδεσμο ὅταν (< ὅτε + ἄν αοριστολογικό) και εκφέρεται με υποτακτική (βούλωνται). Με απόδοση το ρήμα εἰσι τής κύριας πρότασης σχηματίζει λανθάνοντα υποθετικό λόγο που δηλώνει την αόριστη επανάληψη στο παρόν ή μέλλον. Για να δηλωθεί η αόριστη επανάληψη στο παρελθόν, η υπόθεση θα εισάγεται με τον σύνδεσμο ὅτε και θα εκφέρεται με επαναληπτική ευκτική, ενώ η απόδοση θα πάρει τη μορφή παρατατικού (+ δυνητικό ἄν). Επομένως:

υπόθεση:   ὅτε βούλοιντο

απόδοση: ἦσαν (ἄν)

Επιμέλεια: Χαρίδημος Ξενικάκης