Πρόνοος: ΣΥΝΔΥΑΣΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΑΡΧΑΙΩΝ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΦ' ΟΛΗΣ ΤΗΣ ΥΛΗΣ + ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Γ΄ Λυκείου Ομάδα Προσανατολισμού Ανθρωπιστικών Σπουδών

Γραπτή δοκιμασία στα Αρχαία Ελληνικά

Διδαγμένο κείμενο

Αριστοτέλους, Μετὰ τὰ φυσικά, Α 2, 98b12-28

Διὰ γὰρ τὸ θαυμάζειν οἱ ἄνθρωποι καὶ νῦν καὶ τὸ πρῶτον ἤρξαντο φιλοσοφεῖν, ἐξ ἀρχῆς μὲν τὰ πρόχειρα τῶν ἀτόπων θαυμάσαντες, εἶτα κατὰ μικρὸν οὕτω προϊόντες καὶ περὶ τῶν μειζόνων διαπορήσαντες, οἷον περί τε τῶν τῆς σελήνης παθημάτων καὶ τῶν περὶ τὸν ἥλιον καὶ τὰ ἄστρα καὶ περὶ τῆς τοῦ παντὸς γενέσεως. Ὁ δ’ ἀπορῶν καὶ θαυμάζων οἴεται ἀγνοεῖν (διὸ καὶ ὁ φιλόμυθος φιλόσοφός πώς ἐστιν· ὁ γὰρ μῦθος σύγκειται ἐκ θαυμασίων)· ὥστ’ εἴπερ διὰ τὸ φεύγειν τὴν ἄγνοιαν ἐφιλοσόφησαν, φανερὸν ὅτι διὰ τὸ εἰδέναι τὸ ἐπίστασθαι ἐδίωκον καὶ οὐ χρήσεώς τινος ἕνεκεν. Μαρτυρεῖ δὲ αὐτὸ τὸ συμβεβηκός· σχεδὸν γὰρ πάντων ὑπαρχόντων τῶν ἀναγκαίων καὶ τῶν πρὸς ῥᾳστώνην καὶ διαγωγὴν ἡ τοιαύτη φρόνησις ἤρξατο ζητεῖσθαι. Δῆλον οὖν ὡς δι’ οὐδεμίαν αὐτὴν ζητοῦμεν χρείαν ἑτέραν, ἀλλ’ ὥσπερ ἄνθρωπος, φαμέν, ἐλεύθερος ὁ αὑτοῦ ἕνεκα καὶ μὴ ἄλλου ὤν, οὕτω καὶ αὐτὴν ὡς μόνην οὖσαν ἐλευθέραν τῶν ἐπιστημῶν· μόνη γὰρ αὕτη αὑτῆς ἕνεκέν ἐστιν.

Αριστοτέλους Πολιτικὰ Θ 1.3-2.1, 1337a33-b11

Ὅτι μὲν οὖν νομοθετητέον περὶ παιδείας καὶ ταύτην κοινὴν ποιητέον, φανερόν· (…) ἔκ τε τῆς ἐμποδὼν παιδείας ταραχώδης ἡ σκέψις καὶ δῆλον οὐδὲν πότερον ἀσκεῖν δεῖ τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον ἢ τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετὴν ἢ τὰ περιττά (πάντα γὰρ εἴληφε ταῦτα κριτάς τινας)· περί τε τῶν πρὸς ἀρετὴν οὐθέν ἐστιν ὁμολογούμενον (καὶ γὰρ τὴν ἀρετὴν οὐ τὴν αὐτὴν εὐθὺς πάντες τιμῶσιν, ὥστ' εὐλόγως διαφέρονται καὶ πρὸς τὴν ἄσκησιν αὐτῆς). Ὅτι μὲν οὖν τὰ ἀναγκαῖα δεῖ διδάσκεσθαι τῶν χρησίμων, οὐκ ἄδηλον· ὅτι δὲ οὐ πάντα, διῃρημένων τῶν τε ἐλευθερίων ἔργων καὶ τῶν ἀνελευθερίων φανερόν, καὶ ὅτι τῶν τοιούτων δεῖ μετέχειν ὅσα τῶν χρησίμων ποιήσει τὸν μετέχοντα μὴ βάναυσον. Βάναυσον δ’ ἔργον εἶναι δεῖ τοῦτο νομίζειν καὶ τέχνην ταύτην καὶ μάθησιν, ὅσαι πρὸς τὰς χρήσεις καὶ τὰς πράξεις τὰς τῆς ἀρετῆς ἄχρηστον ἀπεργάζονται τὸ σῶμα τῶν ἐλευθέρων ἢ τὴν διάνοιαν.

Α1α. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό που αντιστοιχεί σε κάθε μία από τις παρακάτω περιόδους λόγου και δίπλα σε αυτόν τη λέξη «Σωστό», αν είναι σωστή, ή τη λέξη «Λάθος», αν είναι λανθασμένη, με βάση το αρχαίο κείμενο (μονάδες 4), και να τεκμηριώσετε κάθε απάντησή σας γράφοντας τις λέξεις/φράσεις του αρχαίου κειμένου που την επιβεβαιώνουν (μονάδες 4).

1. Η αρχική έκπληξη των ανθρώπων επικεντρώθηκε στα σπουδαία ζητήματα τής ζωής.

2. Η φιλοσοφική ενασχόληση προϋποθέτει άνεση.

3. Ο μύθος και η φιλοσοφία έχουν κοινά στοιχεία.

4. Από τις εκπαιδευτικές κατευθύνσεις τής εποχής τού Αριστοτέλη, μεγαλύτερες διχογνωμίες προκαλούν τα χρήσιμα για τη ζωή.

Α1β. αὐτὸ, τῶν τοιούτων: Σε ποιες λέξεις/φράσεις τού κειμένου αναφέρονται οι υπογραμμισμένοι όροι; (μονάδες 2)

Μονάδες 10

Β1. Ποιος είναι ο σκοπός τής φιλοσοφίας, κατά τον Αριστοτέλη; Πώς ανταποκρίνεται σε αυτόν η ἐμποδὼν παιδεία;

Μονάδες 10

Β2. Πώς συσχετίζει ο Αριστοτέλης την ελευθερία και τη χρησιμότητα στα παραπάνω αποσπάσματα (μονάδες 6); Να εντοπίσετε δύο εκφραστικούς τρόπους (ένα σε κάθε απόσπασμα) με τους οποίους ο φιλόσοφος δηλώνει αυτή τη σχέση (μονάδες 4).

Μονάδες 10

Β3. Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό που αντιστοιχεί σε καθεμία από τις φράσεις της Στήλης Α του παρακάτω πίνακα και δίπλα σε αυτόν το γράμμα της λέξης ή φράσης από τη Στήλη Β που συμπληρώνει ορθά το νόημά της.

Α	Β
1. Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει την πρωτοπόρα συμβολή τού Σωκράτη στη φιλοσοφία	α. στο Μετὰ τὰ Φυσικά
	β. στο Περὶ ζῴων μορίων
	γ. στο Περὶ ζῴων γενέσεως
2. Ο Αριστοτέλης έζησε	α. κατά τον 5ο αι.
	β. κατά την περίοδο επέκτασης των Μακεδόνων
	γ. κατά τον 3ο αι.
3. Ο Πρωταγόρας χρησιμοποίησε κατά σειρά τις μεθόδους	α. μύθο-διάλεξη-σχολιασμό ποιητικών κειμένων
	β. μύθο- διαλεκτική-σχολιασμό ποιητικών κειμένων
	γ. μύθο-σχολιασμό ποιητικών κειμένων -διάλεξη
4. «ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων», είπε ο	α. Ηρακλείδης
	β. Ηράκλειτος
	γ. Δημόκριτος
5. Ατομικός φιλόσοφος υπήρξε	α. ο Αναξαγόρας
	β. ο Ηράκλειτος
	γ. ο Δημόκριτος
6. Η πόλις στα Πολιτικά	α. αποτελείται από όμοια στοιχεία
	β. δεν είναι κοινότητα
	γ. είναι ένα όλον
7. Η θέση τού Πρωταγόρα ότι κάθε αρετή έχει πολιτική διάσταση	α. είναι ξένη προς την αρχαιοελληνική αντίληψη
	β. είναι παρόμοια με τού Αριστοτέλη στα Πολιτικά
	γ. δείχνει ότι επηρεάστηκε από τον Ησίοδο
8. Η αλληγορία τού σπηλαίου	α. αναπτύσσεται στην αρχή τής Πολιτείας
	β. ενέχει υπαινιγμούς για την πολιτική κατάσταση στη Σικελία
	γ. τονίζει το κοινωνικό χρέος των φιλοσόφων
9. Ο Προμηθέας Δεσμώτης	α. υπήρξε πρότυπο για τον μύθο τού Πρωταγόρα
	β. είναι έπος
	γ. εκφράζει απαισιόδοξη αντίληψη
10. Ο Αριστοτέλης στη νεανική του ηλικία θεωρούσε υπέρτατη αξία	α. τη φιλία
	β. τη δικαιοσύνη
	γ. την αλήθεια

Μονάδες 10

Β4α. Να αντιστοιχίσετε στο τετράδιό σας κάθε μία αρχαία ελληνική λέξη της στήλης Α με την ετυμολογικά συγγενή της νεοελληνική λέξη τής στήλης Β. (Στη στήλη Β περισσεύουν τρεις λέξεις.)

Στήλη Α Στήλη Β

οὐδεμίαν	ετυμηγορία
ἑτέραν	μούσα
ὤν	ετεροπροσωπία
νομίζειν	σωστός
μάθησιν	μυστικό
σῶμα	εξουθένωση
	μεθεόρτιος
	μνήμη
	έκνομος

Μονάδες 6

Β4β. διαγωγήν, σκέψις: Να γράψετε τη σημασία που έχει καθεμιά λέξη στο αρχαίο κείμενο (μονάδες 2) και να χρησιμοποιήσετε καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις σε μία πρόταση ή σε μία περίοδο λόγου στη νεοελληνική γλώσσα με διαφορετική σημασία από εκείνη που έχουν στο αρχαίο κείμενο. Οι νεοελληνικές λέξεις πρέπει να είναι στο ίδιο μέρος του λόγου και μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε οποιονδήποτε γραμματικό τύπο. (μονάδες 2)

Β5. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ : Πλάτωνος Νόμοι 643a–644b (μετάφραση Β. Μοσκόβης)

Στο απόσπασμα ο Αθηναίος ξένος εκθέτει τις απόψεις του για την ιδανική παιδεία και τη συμβολή της στη διαμόρφωση του τέλειου πολίτη.

ΑΘΗΝΑΙΟΣ: Ας μην αφήσουμε λοιπόν, χωρίς ορισμό το θέμα, τι ονομάζουμε παιδεία. Τώρα δηλαδή κατακρίνοντας και επαινώντας την ανατροφή του καθενός λέμε ότι ένας από μας είναι μορφωμένος. Ο άλλος ότι είναι αμόρφωτος κάποτε και στο εμπόριο και στη ναυτιλία και λέμε τα ίδια για πολλούς όμοιους ανθρώπους που είναι πολύ καλά μορφωμένοι. Γιατί, έχω τη γνώμη, ότι ο λόγος μας δεν έχει καμιά σχέση μ' εκείνους που θεωρούν τα παραπάνω εκπαίδευση. Παιδεία είναι εκείνη που γυμνάζει τον άνθρωπο από την παιδική ηλικία στην αρετή και του εμπνέει σφοδρή επιθυμία να την αγαπήσει και να γίνει τέλειος πολίτης, που να ξέρει να κυβερνά και να υπακούει στους νόμους σύμφωνα με το πνεύμα της δικαιοσύνης. Αυτό το είδος της ανατροφής καθορίζει, όπως μου φαίνεται, ο λόγος μας και τώρα μονάχα αυτήν θέλει να ονομάσει παιδεία. Εκείνην που βάζει στόχο της τα χρήματα ή εκείνην που αποβλέπει στην απόκτηση πολιτικής δυνάμεως ή κανένα άλλο είδος σοφίας, χωρίς σύνεση και δικαιοσύνη, τη θεωρεί βάναυση και ανελεύθερη και τελείως ανάξια να ονομάζεται παιδεία. Εμείς όμως ας μη διαφωνούμε μεταξύ μας για τις λέξεις, αλλά ας μείνουμε σταθεροί στο λόγο που παραδεχόμαστε, ότι δηλαδή εκείνοι που έχουν πάρει σωστή μόρφωση γίνονται σχεδόν ενάρετοι και ότι δεν πρέπει να περιφρονούμε καθόλου την παιδεία γιατί έρχεται πρώτη στους τελειότερους ανθρώπους από όλα τα αγαθά. Κι αν κάποτε μας ξεφεύγει, είναι δυνατό να την επαναφέρουμε στη θέση της, κι αυτόν τον αγώνα πρέπει να κάνει πάντοτε κάθε άνθρωπος όσο μπορεί σ' όλη του τη ζωή.

Να συγκρίνετε τις θέσεις τού Αριστοτέλη για την παιδεία στο δεύτερο αρχαίο απόσπασμα με τις αντίστοιχες τού Αθηναίου ξένου στο δοθέν πλατωνικό κείμενο.

Μονάδες 10

Αδίδακτο κείμενο

Πλούταρχος Περί παίδων αγωγῆς 9

Στο ηθικό έργο του Περί παίδων αγωγῆς ο Πλούταρχος αναπτύσσει παιδαγωγικές απόψεις τής εποχής του. Στο ακόλουθο απόσπασμα κατακρίνει ορισμένες υπερβολές στην αγωγή των παιδιών.

Ἤδη δέ τινας ἐγὼ εἶδον πατέρας, οἷς τὸ λίαν φιλεῖν τοῦ μὴ φιλεῖν αἴτιον κατέστη. τί οὖν ἐστιν ὃ βούλομαι λέγειν, ἵνα τῷ παραδείγματι φωτεινότερον ποιήσω τὸν λόγον; σπεύδοντες γὰρ τοὺς παῖδας ἐν πᾶσι τάχιον πρωτεῦσαι πόνους αὐτοῖς ὑπερμέτρους ἐπιβάλλουσιν, οἷς ἀπαυδῶντες ἐκπίπτουσι, καὶ ἄλλως βαρυνόμενοι ταῖς κακοπαθείαις οὐ δέχονται τὴν μάθησιν εὐηνίως. ὥσπερ γὰρ τὰ φυτὰ τοῖς μὲν μετρίοις ὕδασι τρέφεται, τοῖς δὲ πολλοῖς πνίγεται, τὸν αὐτὸν τρόπον ψυχὴ τοῖς μὲν συμμέτροις αὔξεται πόνοις, τοῖς δ’ ὑπερβάλλουσι βαπτίζεται. δοτέον οὖν τοῖς παισὶν ἀναπνοὴν τῶν συνεχῶν πόνων, ἐνθυμουμένους ὅτι πᾶς ὁ βίος ἡμῶν εἰς ἄνεσιν καὶ σπουδὴν διῄρηται. καὶ διὰ τοῦτ’ οὐ μόνον ἐγρήγορσις ἀλλὰ καὶ ὕπνος εὑρέθη, οὐδὲ πόλεμος ἀλλὰ καὶ εἰρήνη, οὐδὲ χειμὼν ἀλλὰ καὶ εὐδία, οὐδ’ ἐνεργοὶ πράξεις ἀλλὰ καὶ ἑορταί. συνελόντι δ’ εἰπεῖν ἡ ἀνάπαυσις τῶν πόνων ἐστὶν ἄρτυμα. καὶ οὐκ ἐπὶ τῶν ζῴων μόνων τοῦτ’ ἂν ἴδοι τις γιγνόμενον, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῶν ἀψύχων· καὶ γὰρ τὰ τόξα καὶ τὰς λύρας ἀνίεμεν, ἵν’ ἐπιτεῖναι δυνηθῶμεν. καθόλου δὲ σῴζεται σῶμα μὲν ἐνδείᾳ καὶ πληρώσει, ψυχὴ δ’ ἀνέσει καὶ πόνῳ. ῎Αξιον δ’ ἐπιτιμᾶν τῶν πατέρων ἐνίοις, οἵτινες παιδαγωγοῖς καὶ διδασκάλοις ἐπιτρέψαντες τοὺς υἱεῖς αὐτοὶ τῆς τούτων μαθήσεως οὔτ’ αὐτόπται γίγνονται τὸ παράπαν οὔτ’ αὐτήκοοι, πλεῖστον τοῦ δέοντος ἁμαρτάνοντες. αὐτοὺς γὰρ παρ’ ὀλίγας ἡμέρας δεῖ δοκιμασίαν λαμβάνειν τῶν παίδων, ἀλλὰ μὴ τὰς ἐλπίδας ἔχειν ἐν μισθωτοῦ διαθέσει·

ἐπιτιμῶ = επιπλήττω, κατακρίνω

Γ1. Να μεταφράσετε το απόσπασμα: ῎Αξιον δ’ ἐπιτιμᾶν … ἐν μισθωτοῦ διαθέσει·

Μονάδες 10

Γ2. Ποια υπερβολή διαπράττουν πολλοί πατεράδες με την αγωγή των παιδιών τους και με ποια παρομοίωση την εξηγεί ο γράφων;

Μονάδες 10

Γ3α. ἀλλὰ μὴ τὰς ἐλπίδας ἔχειν ἐν μισθωτοῦ διαθέσει·: να μεταφέρετε τα τριτόκλιτα ουσιαστικά τής φράσης στην κλητική ενικού και στη δοτική πληθυντικού.

Μονάδες 4

Γ3β. Ἤδη δέ τινας ἐγὼ εἶδον πατέρας, οἷς τὸ λίαν φιλεῖν τοῦ μὴ φιλεῖν αἴτιον κατέστη: να μεταφέρετε όλους τους ρηματικούς τύπους τού αποσπάσματος στο β’ ενικό ευκτικής και προστακτικής ίδιου χρόνου και ίδιας φωνής.

Μονάδες 6

Γ4α. αὐτοὺς γὰρ παρ’ ὀλίγας ἡμέρας δεῖ δοκιμασίαν λαμβάνειν τῶν παίδων: να γίνει αναλυτική σύνταξη τού χωρίου.

Μονάδες 7

Γ4β. ἵνα τῷ παραδείγματι φωτεινότερον ποιήσω τὸν λόγον: να αναγνωρίσετε το είδος και την εκφορά τής δευτερεύουσας πρότασης και να την συμπτύξετε στην αντίστοιχη μετοχή.

Μονάδες 3

Ενδεικτικές απαντήσεις

Α1α.

1. Λάθος : ἐξ ἀρχῆς μὲν τὰ πρόχειρα τῶν ἀτόπων θαυμάσαντες, εἶτα κατὰ μικρὸν οὕτω προϊόντες καὶ περὶ τῶν μειζόνων διαπορήσαντες

2. Σωστό : σχεδὸν γὰρ πάντων ὑπαρχόντων τῶν ἀναγκαίων καὶ τῶν πρὸς ῥᾳστώνην καὶ διαγωγὴν ἡ τοιαύτη φρόνησις ἤρξατο ζητεῖσθαι

3. Σωστό : ὁ φιλόμυθος φιλόσοφός πώς ἐστιν· ὁ γὰρ μῦθος σύγκειται ἐκ θαυμασίων.

4. Λάθος: περί τε τῶν πρὸς ἀρετὴν οὐθέν ἐστιν ὁμολογούμενον

Α1β. αὐτὸ: ὅτι διὰ τὸ εἰδέναι τὸ ἐπίστασθαι ἐδίωκον καὶ οὐ χρήσεώς τινος ἕνεκεν

τῶν τοιούτων: τῶν χρησίμων (τῶν τε ἐλευθερίων ἔργων καὶ τῶν ἀνελευθερίων)

Β1. Στο απόσπασμα από το Μετὰ τὰ Φυσικά, ο Αριστοτέλης τονίζει τη μη χρηστική διάσταση τής φιλοσοφίας, η οποία είναι κατεξοχήν «θεωρητική» επιστήμη. Η λέξη «φιλοσοφία» εμφανίζεται τον 5ο αιώνα π.Χ. Στην αρχική του ετυμολογική σημασία το ρήμα φιλοσοφῶ (φιλῶ + σοφία) σημαίνει «αγαπώ τη σκέψη και τη γνώση». Η φιλοσοφία είναι φιλία, επιθυμία σοφίας. Στην Πολιτεία του Πλάτωνα λέγεται: καὶ τὸν φιλόσοφον σοφίας φήσομεν ἐπιθυμητὴν εἶναι. Ο Αριστοτέλης συνδέει άμεσα τη φιλοσοφική δραστηριότητα με την αναζήτηση της αλήθειας: «είναι σωστό που καλείται η φιλοσοφία επιστήμη της αλήθειας» (Μετὰ τὰ Φυσικά, 993b19-20). Γι’ αυτόν η φιλοσοφία αποσκοπεί στην καθαρή γνώση και όχι στη χρησιμότητα. Ήδη, λοιπόν, από την αρχαιότητα το ρήμα φιλοσοφῶ άρχισε να αποκτά την ειδικότερη σημασία που έχει και σήμερα: στοχάζομαι, αναζητώ και ερευνώ σε έκταση και βάθος τη φύση των πραγμάτων και την αλήθεια των όντων, τη γνώση, τις αξίες κ.λπ.

Ο Σταγειρίτης μέσα από ένα συλλογισμό επιδιώκει να αποδείξει τον μη χρηστικό χαρακτήρα τής φιλοσοφίας. Ξεκινάει με τη θέση ότι όποιος θαυμάζει αντιλαμβάνεται ότι βρίσκεται σε άγνοια (Ὁ δ’ ἀπορῶν καὶ θαυμάζων οἴεται ἀγνοεῖν). Ως δεύτερη προκείμενη τού συλλογισμού του αναφέρει ότι με τη φιλοσοφία ο άνθρωπος υπερβαίνει την άγνοια (διὰ τὸ φεύγειν τὴν ἄγνοιαν ἐφιλοσόφησαν). Έτσι, συνάγεται το συμπέρασμα, ότι η φιλοσοφία αποσκοπεί στην καθαρή γνώση κι όχι στη χρησιμότητα (διὰ τὸ εἰδέναι τὸ ἐπίστασθαι ἐδίωκον καὶ οὐ χρήσεώς τινος ἕνεκεν). Με αλλα λόγια, η επιθυμία του ανθρώπου να υπερβεί την άγνοια οδηγεί τον αρχικό θαυμασμό στη φιλοσοφία· αυτή υπάρχει και νοηματοδοτείται καθ’ εαυτήν· δεν υπηρετεί καμία χρησιμότητα. Είναι χαρακτηριστική η αντίθεση που δημιουργείται ανάμεσα στους δύο προσδιορισμούς τού αναγκαστικού αιτίου (τής αιτίας): διὰ τὸ εἰδέναι ≠ οὐ χρήσεως ἕνεκεν.

Η θέση τού Αριστοτέλη για την απουσία σύνδεσης τής φιλοσοφίας με την όποια χρηστικότητα κινείται στην ίδια κατεύθυνση με τα μαθήματα τής εποχής του τα οποία αποκαλούνται «περιττά» στο δοθέν απόσπασμα από τα Πολιτικά. Με την έκφραση «περιττά» ο Σταγειρίτης δηλώνει το σύνολο των γνώσεων που δεν αποβλέπουν σε άμεσες πρακτικές εφαρμογές. Είναι πολύ χαρακτηριστική η αναφορά του στη γνώση, τη θεωρούμενη από κάποιους άχρηστη, που είχαν προσωκρατικοί φιλόσοφοι όπως ο Θαλής και ο Αναξαγόρας. Επομένως, «τὰ περιττά» είναι αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση, δηλαδή μαθήματα που προάγουν τη γνωσιοκεντρική / νοησιαρχική κατεύθυνση τής παιδείας, η οποία δίνει προτεραιότητα στην καλλιέργεια του νου. Και φυσικά, αυτός είναι και ο κατεξοχήν σκοπός τής φιλοσοφίας, όπως αναπτύχθηκε στο δοθέν απόσπασμα των Μετὰ τὰ Φυσικά.

Β2. Στα δοθέντα αποσπάσματα τού Αριστοτέλη αναδεικνύουν ως κοινό πυρήνα τής σκέψης του φιλοσόφου την αντίθεση ανάμεσα στην ελευθερία και τη χρηστικότητα. Στο απόσπασμα από τα Μετὰ τὰ Φυσικά τονίζεται η σύνδεση τής φιλοσοφίας με την ελευθερία (οὕτω καὶ αὐτὴν ὡς μόνην οὖσαν ἐλευθέραν τῶν ἐπιστημῶν·), μια ιδέα που ανάγεται στον Πλάτωνα (Πολιτεία). Το επίθετο «ἐλευθέραν», όταν αποδίδεται στη φιλοσοφία δηλώνει την απουσία σύνδεσης με την όποια χρηστικότητα (δι’ οὐδεμίαν αὐτὴν ζητοῦμεν χρείαν ἑτέραν). Επιπρόσθετα, μόνο ένα ελεύθερο πνεύμα μπορεί να φιλοσοφήσει αληθινά. Άλλωστε, μόνο όταν οι Έλληνες προόδευσαν στην ελευθερία, ευδοκίμησε ο φιλοσοφικός λόγος· μάλιστα, αυτό συνέβη στην κατεξοχήν ελεύθερη πόλη, την Αθήνα. Τέλος, το επίθετο «ἐλευθέραν» δηλώνει την αυτονομία τής φιλοσοφίας από άλλους κλάδους τού επιστητού. Η φιλοσοφία στην αρχαία Ελλάδα δεν είναι ποίηση, θρησκεία ή επιστήμη· αλλά έχει στοιχεία από κάθε διανοητική δραστηριότητα της εποχής εκείνης, χωρίς να ταυτίζεται ή να υποτάσσεται σε καμία. Από τη γέννησή της διεκδικεί την αυτονομία της: το δικαίωμά της να δίνει τις δικές της απαντήσεις σε ερωτήματα παλιότερα από την ίδια και να θέτει καινούργια ερωτήματα για τον κόσμο και τον άνθρωπο.

Ένας εκφραστικός τρόπος με τον οποίο δηλώνεται η σύνδεση τής φιλοσοφίας με την ελευθερία –και, αντίστοιχα, η αποσύνδεση από τη χρηστικότητα-είναι η αναλογία. Στο επιλογικό συμπέρασμα ο Αριστοτέλης καταφεύγει σε αναλογικό συλλογισμό (ὥσπερ …) χρησιμοποιώντας αναφορική παραβολική πρόταση, με το παραβολικό ζεύγος οὕτω-ὥσπερ, που δηλώνει τρόπο. Όπως ακριβώς χαρακτηρίζεται ελεύθερος μόνο ο άνθρωπος που υπάρχει για χάρη τού εαυτού του (αναφορικό μέρος παρομοίωσης), έτσι (οὕτω…) χαρακτηρίζεται ελεύθερη και η φιλοσοφία, γιατί υπάρχει για χάρη τής ίδιας (δεικτικό μέρος). Ο χαρακτηρισμός «ελεύθερος» είναι ο κοινός όρος τής παρομοίωσης. Είναι χαρακτηριστικό το σχήμα κύκλου, με το οποίο ο φιλόσοφος αναφέρεται στη φιλοσοφία με την αντωνυμία «αὐτήν» (δι’ οὐδεμίαν αὐτὴν ζητοῦμεν χρείαν ἑτέραν) για να επανέλθει στη συνέχεια με την ίδια αντωνυμία, κλείνοντας την αναλογία (οὕτω καὶ αὐτὴν ὡς μόνην οὖσαν ἐλευθέραν τῶν ἐπιστημῶν·).

Στο απόσπασμα των Πολιτικών ο Αριστοτέλης εκθέτει ορισμένες απόψεις του σχετικά με την παιδεία που αρμόζει σε ελεύθερους ανθρώπους. Κατά τον Αριστοτέλη, πρέπει να διδάσκονται τα μαθήματα εκείνα που οδηγούν στην καλλιέργεια του νου, του σώματος και της ψυχής των ελεύθερων ανθρώπων με στόχο την άσκηση και τις πράξεις της αρετής («βάναυσον δ' ἔργον εἶναι δεῖ τοῦτο νομίζειν καὶ τέχνην ταύτην καὶ μάθησιν, ὅσαι πρὸς τὰς χρήσεις καὶ τὰς πράξεις τὰς τῆς ἀρετῆς ἄχρηστον ἀπεργάζονται τὸ σῶμα τῶν ἐλευθέρων ἢ τὴν διάνοιαν»). Απορρίπτει ως «βάναυσα» τα μαθήματα που αναστέλλουν αυτό το σκοπό, καθώς επιφυλάσσουν τις χειρότερες επιπτώσεις για τον άνθρωπο και την κοινωνία του.

Ο φιλόσοφος, λοιπόν, ακολουθεί τη μέση οδό και υποστηρίζει ότι οι νέοι πρέπει ασφαλώς να λαμβάνουν γνώσεις χρήσιμες για τη ζωή, όπως η ανάγνωση, η γραφή, η αριθμητική και το σχέδιο, αλλά από αυτές όχι όλες, παρά μόνο τις αναγκαίες («Ὅτι μὲν οὖν τὰ ἀναγκαῖα δεῖ διδάσκεσθαι τῶν χρησίμων, οὐκ ἄδηλον·»). Κι από τις αναγκαίες, όμως, πρέπει να μαθαίνουν όσες ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους και όχι τις ευτελείς που ασκούν οι δούλοι, οι οποίες αδρανοποιούν το σώμα και τον νου του ανθρώπου, τον καθιστούν αγροίκο, άξεστο («βάναυσον») και τον απομακρύνουν από την κατάκτηση της αρετής. Με άλλα λόγια, δεν αρμόζει στους ελεύθερους ανθρώπους να αναζητούν σε κάθε γνώση τη χρησιμότητα, γιατί αυτή μπορεί να τους οδηγήσει στη μονομέρεια. Επομένως, οι χρήσιμες γνώσεις είναι απαραίτητες, αλλά δεν πρέπει να αποτελούν αυτοσκοπό.

Έτσι, ο φιλόσοφος ταυτίζει τις αναγκαίες γνώσεις με τα «ἐλευθέρια ἔργα», τα οποία αντιπαραβάλλει προς τα «ἀνελευθέρια», τα οποία ταυτίζει με τα «βάναυσα». Αυτή η διάκριση των χρήσιμων γνώσεων στηρίζεται στη διάκριση ανάμεσα σε ελεύθερους και σε δούλους. Ο βάναυσος άνθρωπος ταυτίζεται με το δούλο, που είναι άξεστος και αγροίκος και ασχολείται με τις χειρωνακτικές εργασίες, στοιχεία που τον απομακρύνουν από την αρετή, την οποία, άλλωστε, δεν χρειάζεται, αφού ο ρόλος του δεν είναι κοινωνικός ή πολιτικός αλλά μόνο παραγωγικός. Είναι χαρακτηριστική επ’ αυτού η αντίθεση: «τῶν χρησίμων» ≠ «ἄχρηστον», που υπογραμμίζει ότι ορισμένες χρήσιμες γνώσεις μπορούν να επιφέρουν καταστροφικό αποτέλεσμα στην ηθική καλλιέργεια τού ατόμου («Βάναυσον δ' ἔργον εἶναι δεῖ τοῦτο νομίζειν … ἄχρηστον ἀπεργάζονται τὸ σῶμα τῶν ἐλευθέρων ἢ τὴν διάνοιαν»).

Συνολικά, τα δύο αποσπάσματα αναδεικνύουν τη θέση τού Αριστοτέλη όσον αφορά το δίπολο ελευθερία-χρηστικότητα. Ο πραγματικά ελεύθερος άνθρωπος δεν γίνεται «δούλος» τής όποιας χρηστικότητας ούτε αντιμετωπίζει τη γνώση χρησιμοθηρικά. Η φιλοσοφία, ως κατεξοχήν ελεύθερη επιστήμη, αποτελεί ένα μάθημα μη χρηστικό αλλά ταυτόχρονα «ελευθέριο», εφόσον βοηθεί τον άνθρωπο να επιτύχει την αληθινή ελευθερία τού πνεύματος.

Β3.

1. β

2. β

3. α

4. β

5. γ

6. γ

7. β

8. γ

9. α

10. γ

Β4α.

Στήλη Α Στήλη Β

οὐδεμίαν	εξουθένωση
ἑτέραν	ετεροπροσωπία
ὤν	ετυμηγορία
νομίζειν	έκνομος
μάθησιν	μούσα
σῶμα	σωστός

Β4β.

διαγωγήν = απόλαυση

σκέψις= έρευνα

Αποφοίτησε από το λύκειο με άριστα και διαγωγή κοσμιοτάτη.

Ένας από τους στόχους των σύγχρονων αναλυτικών προγραμμάτων είναι η καλλιέργεια τής κριτικής σκέψης.

Β5. Το παράλληλο κείμενο από τους Νόμους τού Πλάτωνα εκθέτει τις απόψεις τού Αθηναίου ξένου για τη σωστή παιδεία. Οι θέσεις αυτές κινούνται στην ίδια γραμμή σκέψης με τις αντίστοιχες τού Αριστοτέλη στα Πολιτικά, όπου ο Σταγειρίτης αναζητεί ένα κατάλληλο εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τους ελεύθερους ανθρώπους.

Καταρχάς, γίνεται προφανής και στα δύο κείμενα η σύνδεση τής παιδείας με την αρετή. Ο Αριστοτέλης εκθέτει εκ τού αντιθέτου αυτή τη σχέση στην τελευταία περίοδο τού κειμένου, όπου τονίζονται οι βλαβερές για την ηθική υπόσταση τού νέου επιπτώσεις των ευτελών ασχολιών («Βάναυσον δ’ ἔργον εἶναι δεῖ τοῦτο νομίζειν καὶ τέχνην ταύτην καὶ μάθησιν, ὅσαι πρὸς τὰς χρήσεις καὶ τὰς πράξεις τὰς τῆς ἀρετῆς ἄχρηστον ἀπεργάζονται τὸ σῶμα τῶν ἐλευθέρων ἢ τὴν διάνοιαν»). Κατά τον Αριστοτέλη, λοιπόν, πρέπει να διδάσκονται τα μαθήματα εκείνα που οδηγούν στην καλλιέργεια του νου, του σώματος και της ψυχής των ελεύθερων ανθρώπων με στόχο την άσκηση και τις πράξεις της αρετής. Παρόμοιος είναι και ο ορισμός που δίνεται για την παιδεία στους πλατωνικούς Νόμους : «Παιδεία είναι εκείνη που γυμνάζει τον άνθρωπο από την παιδική ηλικία στην αρετή και του εμπνέει σφοδρή επιθυμία να την αγαπήσει και να γίνει τέλειος πολίτης, που να ξέρει να κυβερνά και να υπακούει στους νόμους σύμφωνα με το πνεύμα της δικαιοσύνης». Η παιδεία, επομένως, είναι άσκηση για την κατάκτηση τής αρετής και πρωτίστως τής δικαιοσύνης. Η άποψη αυτή τού Πλάτωνα είναι σύμφωνη με την αντίστοιχη τού Αριστοτέλη, καθώς είναι γνωστό ότι αποδεχόταν ανεπιφύλακτα την παλιά παροιμιακή αρχή «ἐν δικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ' ἀρετὴ ἔνι».

Ένα άλλο κοινό στοιχείο ανάμεσα στους δύο στοχαστές είναι ο πολιτικός χαρακτήρας τής παιδείας. Ο Αριστοτέλης ταυτίζεται με τον δάσκαλό του σε δύο βασικές παραδοχές. Καταρχάς, το πρόβλημα της παιδείας μόνο μέσα στο πλαίσιο της ευρύτερης κοινωνίας / πόλεως μπορεί να συζητηθεί («νομοθετητέον περὶ παιδείας»). Επιπλέον, κεντρικός στόχος όλων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων μέσα στην πολιτική κοινωνία είναι η συνοχή, η πρόοδος και η ευημερία της πόλεως στο σύνολό της («να γίνει τέλειος πολίτης, που να ξέρει να κυβερνά και να υπακούει στους νόμους σύμφωνα με το πνεύμα της δικαιοσύνης»). Και η παιδεία, λοιπόν, διδάσκει ο Σταγειρίτης, σ’ αυτό ακριβώς το τέλος αποβλέπει. Γι’ αυτό και οφείλει να είναι νομοθετικά οργανωμένη, δημόσια («ταύτην κοινήν ποιητέον») και ενιαία για όλους τους ελεύθερους πολίτες, ειδικότερα και εμφατικότερα τους νέους, που θα είναι οι μελλοντικοί πολίτες.

Τέλος, και οι δύο στοχαστές δεν παραλείπουν να δώσουν κι έναν αρνητικό ορισμό τής παιδείας, εκθέτοντας τη γνώμη τους για το τι δεν είναι σωστή παιδεία. Μάλιστα, είναι χαρακτηριστικό ότι αμφότεροι χρησιμοποιούν το επίθετο «βάναυσος» ή «ανελεύθερος», για να χαρακτηρίσουν αυτό που πρέπει οι νέοι να αποφεύγουν. Κατά τον Πλάτωνα πρόκειται για τέχνες χειρωνακτικές ή ανήθικες («Εκείνην που βάζει στόχο της τα χρήματα ή εκείνην που αποβλέπει στην απόκτηση πολιτικής δυνάμεως ή κανένα άλλο είδος σοφίας, χωρίς σύνεση και δικαιοσύνη, τη θεωρεί βάναυση και ανελεύθερη και τελείως ανάξια να ονομάζεται παιδεία»), ενώ ο Αριστοτέλης απορρίπτει ως «βάναυσα» έργα τα ἀνελευθέρια, δηλαδή τις χειρωνακτικές ασχολίες που απομακρύνουν τους νέους από την αρετή («καὶ ὅτι τῶν τοιούτων … ἢ τὴν διάνοιαν»).

Συγκεφαλαιώνοντας, η παιδεία τόσο για τον Πλάτωνα όσο και για τον Αριστοτέλη είναι ένα πολιτικό ζήτημα που πρέπει να απασχολεί και τους πολιτικούς και τους νομοθέτες, γιατί επηρεάζει τη συνολική ζωή του κράτους, αλλά και του κάθε πολίτη ξεχωριστά, αφού καθορίζει το παρόν του και προδιαγράφει το μέλλον του. Υπάρχει μια διαλεκτική και αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στην παιδεία και την κοινωνία. Πράγματι, η παιδεία επηρεάζει την ποιότητα ζωής των πολιτών, την πνευματική τους καλλιέργεια, την ηθικότητά τους την πολιτική τους ωριμότητα. Η παιδεία είναι το μέσον με το οποίο μπορούν οι πολίτες να αναπτύξουν τις δυνατότητές τους και να προσφέρουν τα βέλτιστα στο κοινωνικό σύνολο.

Γ1. Αξίζει, όμως, να κατακρίνει κανείς μερικούς πατεράδες οι οποίοι, αφού ανέθεσαν τους γυιούς τους σε παιδαγωγούς και δασκάλους, οι ίδιοι καθόλου δεν εποπτεύουν τη μαθησιακή διαδικασία με τα μάτια και τα αφτιά τους, κι έτσι κάνουν πολύ μεγάλο κι απρεπές σφάλμα. Αυτοί, δηλαδή, πρέπει σε τακτά ολιγοήμερα διαστήματα να ελέγχουν τα παιδιά τους κι όχι να εναποθέτουν τις ελπίδες τους στη διάθεση ενός έμμισθου επαγγελματία.

Γ2. Στο δοθέν απόσπασμα ο Πλούταρχος στηλιτεύει τις υπερβολές ορισμένων πατεράδων κατά την εκπαίδευση των παιδιών τους. Συγκεκριμένα, παρατηρεί ότι συχνά υποβάλλουν σε υπέρμετρους κόπους τα τέκνα τους, έχοντας τη φιλοδοξία να επιτύχουν γρήγορα την αριστεία σε όλα τα μαθήματα (σπεύδοντες γὰρ τοὺς παῖδας ἐν πᾶσι τάχιον πρωτεῦσαι πόνους αὐτοῖς ὑπερμέτρους ἐπιβάλλουσιν). Μια τέτοια τακτική, ωστόσο, οδηγεί τα παιδιά στην κόπωση και την απόσυρση από την προσπάθεια, με αποτέλεσμα να αναπτύσσουν αρνητική στάση προς τη μόρφωση (οἷς ἀπαυδῶντες ἐκπίπτουσι, καὶ ἄλλως βαρυνόμενοι ταῖς κακοπαθείαις οὐ δέχονται τὴν μάθησιν εὐηνίως).

Για να τονίσει, λοιπόν, τη βλαπτική επίδραση τής υπερβολής στην αγωγή των παιδιών, ο γράφων καταφεύγει σε μια αναλογία. Παρομοιάζει τις παιδικές ψυχές με τα φυτά (ὥσπερ γὰρ τὰ φυτὰ), τα οποία ευδοκιμούν με τις κατάλληλες δόσεις νερού, αλλά σαπίζουν με το υπερβολικό πότισμα (τοῖς μὲν μετρίοις ὕδασι τρέφεται, τοῖς δὲ πολλοῖς πνίγεται). Έτσι, λοιπόν, και οι παιδικές ψυχές πρέπει να εκπαιδεύονται με μέτριους κόπους, καθώς οι υπερβολές οδηγούν στο αντίθετο αποτέλεσμα από το επιθυμητό (τὸν αὐτὸν τρόπον ψυχὴ τοῖς μὲν συμμέτροις αὔξεται πόνοις, τοῖς δ’ ὑπερβάλλουσι βαπτίζεται).

3α. τὰς ἐλπίδας: (ὦ) ἐλπίς, ταῖς ἐλπίσι

διαθέσει: (ὦ) διάθεσι, ταῖς διαθέσεσι

3β.

ρηματικοί τύποι	β’ ενικό ευκτικής	β’ ενικό προστακτικής
εἶδον	ἴδοις	ἰδέ
φιλεῖν	φιλοῖς / φιλοίης	φίλει
κατέστη	κατασταίης	κατάστηθι

4α.

δεῖ: απρόσωπο ρήμα

λαμβάνειν: υποκείμενο στο ρήμα δεῖ και τελικό απαρέμφατο, ετεροπροσωπία.

αύτούς: υποκείμενο στο απαρέμφατο λαμβάνειν, ετεροπροσωπία

δοκιμασίαν: αντικείμενο στο απαρέμφατο λαμβάνειν

παρ’ ἡμέρας: εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός που δηλώνει χρόνο στο ρήμα δεῖ ( ή στο απαρέμφατο λαμβάνειν)

ὀλίγας: ονοματικός ομοιόπτωτος επιθετικός προσδιορισμός στο ἡμέρας

τῶν παίδων: γενική αντικειμενική, ως ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός στο δοκιμασίαν

4β. ἵνα τῷ παραδείγματι φωτεινότερον ποιήσω τὸν λόγον: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση· εκφέρεται με υποτακτική (ποιήσω), γιατί δηλώνει σκοπό προσδοκώμενο· συμπτύσσεται σε επιρρηματική τελική μετοχή ως εξής: τῷ παραδείγματι φωτεινότερον ποιήσων τὸν λόγον.

Επιμέλεια: Χαρίδημος Ξενικάκης